متکلّفان نیستم»).

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز این مأموریت را به خوبى انجام داد. در روایتى آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله مى‏فرماید:

۰.نَحنُ مَعاشِرَ الأَنبیاءِ وَ الاُمَناءِ وَ الأتقیاءِ، بُراءٌ مِن التَّکَلُّفِ.^۱

۰.ما گروه پیامبران و امانتداران و پرهیزگاران، از تکلّف به دوریم.

در روایتى دیگر از ایشان آمده است:

۰.أَنَا وَ أتقیاءُ اُمَّتی، بُراءٌ مِنَ التَّکَلُّفِ.^۲

۰.من و پرهیزگاران امّتم، از تکلّف به دوریم.

بر این اساس، یکى از ویژگى‏هاى پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله بلکه همه انبیا و اولیاى الهى، پرهیز از تکلّف است و همه انسان‏هاى شایسته، در گفتار و کردار، از این خصلت ناپسند اجتناب داشته‏اند؛ امّا تکلّف چیست؟ و متکلِّف نبودن پیامبر صلی الله علیه و آله به چه معناست؟

معنای «تکلّف»

ابن فارس، «تکلّف» را از «ک ل ف» به معناى شیفتگى و آزمندى مى‏داند و در باره معناى متکلّف مى‏گوید:

۰.الكاف و اللام و الفاء أصلٌ صحیح یدلُّ على إیلاعٍ بالشی‏ء وَ تعلُّقٍ به‏... المتُکَلَّفُ: العَریضُ لما لا یَعنیهِ، قال اللهُ‏ سبحانه: (قُلْ مَا أَسْأَلُکمْ عَلَیهِ مِنْ أَجْرٍ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُتَکلِّفِینَ).^۳

۰.کاف و لام و فاء، دارای بُن معنایی صحیحی است که بر شیفتگى به چیزى و وابستگى به آن دلالت دارد... و متکلّف یعنى کسى که براى امور بیهوده

جنگ] در راه خدا استوار مى‏کند و گامى که براى صله رحم برداشته مى‏شود.

در این حدیث شریف، شش دستور العمل مهمّ اخلاقى و عملى اسلام: بردبارى، شکیبایى، گریه در دل شب، خون دادن در راه خدا، تلاش براى پر کردن صفوف جبهه پیکار با دشمنان اسلام و صله رحم، از محبوب‏ترین راه‏هاى خدا، یعنى راه‏هاى رسیدن به آرمان‏هاى الهى معرّفى شده است.

همچنین ضمن یکى از دعاهاى امام زین العابدین علیه السلام آمده است:

۰.اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ فَرِّغ قَلبی لِمَحَبَّتِکَ، وَ اشغَلهُ بِذِکرِکَ، وَ انعَشهُ بِخَوفِکَ وَ بِالوَجَلِ مِنکَ، وَ قَوِّهِ بِالرَّغبَةِ إلَیکَ، وَ أمِلهُ إلىٰ طاعَتِکَ وَ أجرِ بِهِ فی أحَبِّ السُّبُلِ إلَیکَ.^۱

۰.بار خدایا! بر محمّد و خاندانش درود فرست و دلم را از هر محبّتى تهى گردان تا تنها جاى محبّت تو باشد، و آن را به یاد خود مشغول دار و از بیم خود، توانگر نماى و رغبت آن را به خود بر انگیز و به طاعت خود، گرایشش ده و بِدان راه که بیشتر دوست دارى، روانش بدار.

بنا بر این، از منظر قرآن و احادیث اسلامى، مقصد اعلاى انسانیت، سه نوع راه به هم پیوسته دارد: اوّل: راه اصلى که صراط مستقیم نامیده مى‏شود، دوم: راه‏هاى فرعى صراط مستقیم که شریعت پیامبران نام دارند، سوم: راه‏هاى فرعى شریعت که احکام و برنامه‏هاى آن اند.

۷. دورى از تکلّف

هفتمین ویژگى صراط مستقیم، «دورى از تکلّف» است. خداوند سبحان به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دستور فرموده که با صراحت اعلام کند که او در شمار متکلّفان نیست:

۰.(قُلْ مَا أَسْأَلُکمْ عَلَیهِ مِنْ أَجْرٍ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُتَکلِّفِینَ.^۲

۰.بگو: «من از شما برای این [رسالت] هیچ مزدى نمى‏خواهم و من از