آن را تفسیر کند. در روایتى از امام صادق علیه السلام آمده است: هنگامى که خداوند سبحان به شیطان دستور داد به آدم سجده کند، شیطان به خدا پیشنهاد داد:

۰.یا رَبَّ! وَ عِزَّتِکَ إن أعفَیتَنی مِنَ السُّجودِ لِآدَمَ لَأَعبُدَنَّکَ عِبادَةً ما عَبَدَکَ أحَدٌ قَطُّ مِثلَها.

۰.او گفت: پروردگارا! سوگند به عزّتت، اگر مرا از سجده بر آدم معاف دارى، تو را چنان پرستشى کنم که هرگز کسى مانند آن، تو را نپرستیده باشد.

امّا خداوند متعال، این پیشنهاد را نپذیرفت و فرمود:

۰.إنّی اُحِبُّ أن اُطاعَ مِن حَیثُ اُریدُ.^۱

۰.من دوست دارم آن گونه که خودم مى‏خواهم، اطاعت شوم.

بنا بر این، طرح تکثّرگرایى در راه اصلی سعادت، جایی ندارد؛ بلکه وسوسه‏اى شیطانى براى گم‏راه کردن مردم و باز داشتن آنان از حرکت در صراط مستقیم الهى است.

دو. وحدت راه اصلى و تعدّد راه‏هاى فرعى

دلیل دوم مردود بودن پلورالیسم، این که: مفهوم «راه خدا» در قرآن کریم با دو تعبیر بیان شده است: یکى «صراط مستقیم» و دیگرى «سبیل اللّٰه». نکته شایان توجّه این است که «صراط مستقیم» یا «صِراط الله‏» در قرآن، به صورت جمع نیامده؛ ولى «سبیل اللّٰه»‏ به صورت جمع آمده است، مانند: «سُبُلَنا»^۲ و «سُبُلَ رَبِّک».^۳ این تفاوت تعبیر مى‏تواند اشاره به این معنا باشد که صراط مستقیم، یعنى راه اصلى و شاه‏راه رسیدن به آرمان‏هاى الهى. از این رو نمى‏تواند متعدّد باشد؛ ولى سبیل، راه فرعى است که مى‏تواند بلکه باید متعدّد باشد، مشروط به این که

یک. تعدّد ناپذیرى راه راست

نخستین دلیل وحدت صراط مستقیم، این است که اصولاً راه مستقیم به سوی یک مقصد، تعدّدناپذیر است، بر خلاف راه‏هاى غیر مستقیم که مى‏توانند متعدّد باشند. در روایتى آمده که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله براى تبیین این معنا خطّ مستقیمى کشید و فرمود:

۰.هٰذا سَبیلُ اللّهِ‏ مُستَقیماً.

۰.این، راه راست خداست.

سپس در سمت راست و چپ آن، خطوطى را رسم کرد و فرمود:

۰.وَ هٰذهِ السُّبُلُ لَیسَ مِنها سَبیلٌ إلّا عَلَیهِ شَیطانٌ یَدعو إلَیهِ.

۰.بر سر هر یک از این راه‏ها شیطانى است که به آن فرا مى‏خواند.

و سپس این آیه را قرائت فرمود:

۰.(وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِى مُسْتَقِیمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکمْ عَن سَبِیلِهِ^۱.^۲

۰.این، راه مستقیم من است. از آن پیروى کنید و از راه‏هاى پراکنده [و انحرافى] پیروى نکنید، که شما را از راه حق، دور مى‏سازد).

پیش از این توضیح دادیم راه راستى که انسان را به مقصد اعلاى انسانیت مى‏رساند، عبادت خدا و اطاعت اوامر اوست و علّت نام‏گذارى امورى مانند پیشوایان دین، اسلام، کتاب خدا، راه شناخت و محبّت خدا، به «صراط مستقیم» آن است که بدون آنها نمى‏توان به عبادت و اطاعت خدا دست یافت.

بنا بر این، انسان براى رسیدن به مقصد آفرینش خود، راهى جز اطاعت و بندگى خداوند سبحان ندارد و عبادت خدا چیزى نیست که هر کس به دلخواه،