الف - هدایتِ فطرى مادّى

نوع اوّل هدایت فطرى، راه‏نمایى انسان، جهت تأمین نیازهاى مادّىِ اوست، مانند هدایت نوزاد به پستان مادر. در این باره روایتى زیبا از امام على علیه السلام نقل شده که مى‏فرماید:

۰.أَیُّهَا المَخلوقُ السَّوِیُّ، وَ المُنشَأُ المَرعِیُّ فی ظُلُماتِ الأَرحامِ... ثُمّ اُخرِجتَ مِن مَقَرِّکَ إِلىٰ دارٍ لَم تَشهَدها، وَ لَم تَعرِف سُبُلَ مَنافِعِها، فَمَن هَداکَ لاِجتِرارِ الغِذاءِ مِن ثَدی اُمِّکَ، وَ عَرَّفَکَ عِندَ الحاجَةِ مَواضِعَ طَلَبِکَ وَ إِرادَتِکَ؟!^۱

۰.اى آفریده هماهنگ، و ‏اى نوپدیدِ نگهدارى شده در تاریکى رَحِم‏ها... که پس از آن، از قرارگاهت، به سرایى که ندیده بودى و راه‏هاى [رسیدن به] منافعش را نمى‏دانستى، بیرون آورده شدى! چه کسى تو را به کشیدن خوراک (شیر) از پستان مادرت راه‏نمایى کرد؟ و به هنگام نیاز، جایگاه‏هاى درخواست و اراده‏ات را به تو شناساند؟

بدیهى است که هدایت انسان، در این نوع هدایت فطرى، مشابه هدایت سایر موجودات زنده باشد.^۲

ب - هدایتِ فطرى معنوى

دومین نوع هدایت فطرى انسان، راه‏نمایى جهت تأمین نیازهاى معنوى است، بدین‏ سان که خداوند سبحان، ضرورى‏ترین معارف مورد نیاز انسان را به صورت فطرى در نهاد او قرار داده است. در نتیجه هر انسانى با الهام فطرى مى‏تواند خوب و بد، خیر و شر و حق و باطل را تشخیص دهد. قرآن کریم به این نوع هدایت اشاره فرموده است:

این آیه، تعبیر دیگرى از همان معنایی است که در آیه قبل بیان شده و بر این اساس، انواع پدیده‏ها داراى دو خصوصیت‏ اند که نشانه توحید است:

اوّل: در نظام آفرینش، هر چیزى خلقت و اندازه خاصّ خود را دارد، منطبق با نیازها و متناسب با حکمت آفرینش آن.

دوم: انواع موجودات، اعم از جاندار و بى‏جان، براى رسیدن به هدف خلقت خود، از هدایت الهى برخوردارند.

۲. هدايت همگانى افراد مكلّف

نوع دوم هدایت الهى، عبارت است از: هدایت عمومى همه افراد مختار و مکلّف، اعم از جن و انس؛ امّا در این جا، تنها، هدایت همگانى انسان‏ها را بررسی می‏کنیم. به این نوع هدایت، در آیات فراوانى از قرآن توجّه گردیده است، مانند:

۰.(إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاكِرًا وَ إِمَّا كَفُورًا.^۱

۰.ما او (انسان) را به راه هدایت کردیم، خواه شاکر باشد [و پذیرا گردد] و خواه ناسپاس).

یکى از ویژگى‏هاى این هدایت - همان گونه که در آیه یاد شده آمده - این است که مى‏تواند مورد پذیرش مخاطب قرار گیرد و به نتیجه مطلوب برسد، یا پذیرش نشود و به نتیجه نرسد.

انواع هدایت‏هاى همگانى

هدایت‏هاى همگانى را به سه نوع مى‏توان تقسیم کرد:

یک. هدایت فطرى

نخستین نوع هدایت همگانى الهى، هدایت فطرى است. این نوع هدایت نیز دو گونه است: