مختلف صرفی به کار رفته‏اند و در باره معنای آن، دو نکته شایان توجّه است:

یک. در همه آیات قرآن، مقصود از عبادت، نهایت فروتنی در برابر فرمان‏روا همراه با فرمانبری از اوست.

دو. به عقیده ابن فارس، عبادت در آیه (قُلْ إِن کانَ لِلرَّحْمَانِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعَابِدِینَ)^۱ به معنای سرسختی و مخالفت است.

* انواع عبودیت: نهایت فروتنی در برابر فرمان‏روا و اطاعت از او، به سه معنا امکان‏پذیر است که در قرآن هر سه معنا کاربرد دارد:

یک. عبودیت تکوینی، یعنی خضوع و فرمانبری اجباری همه آفریده‏ها از آفریدگار.

دو. عبودیت اختیاری، یعنی فروتنی ارادی موجودات مختار.

سه. عبودیت اعتباری، یعنی میان عابد و معبود، رابطه واقعی وجود ندارد؛ بلکه رابطه آنها تنها اعتباری و قراردادی است، مانند مالکیت انسان نسبت به انسانی دیگر، بر خلاف عبودیت به معنای اوّل و دوم که مملوکیت آفریده نسبت به آفریدگار - تکوینی باشد یا اختیاری -، حقیقی است.

* انواع عبودیت اختیاری: در قرآن و روایات، عبودیت اختیاری در چند معنا به کار رفته است:

یک. خضوع و اطاعت ناشی از عقیده به خدا،

دو. معرفت موجب خضوع و اطاعت از خداوند سبحان،

سه. خضوع ناشی از اعتقاد به خدایان پنداری،

چهار. اطاعت از شیاطین جن و انس در برابر فرمان خداوند سبحان،

پنج. پیروی از تمایلات نفسانی نامشروع.

تفاوت موحّد با دیگران، این است که اوّلاً او در تنگناها ناامید نمی‏شود؛ چرا که تکیه‏گاهش خداست. ثانیاً براى رسیدن به هدف، از اسباب نامشروع استفاده نمى‏کند؛ زیرا کسى که خدا را مسبّب همه الأسباب مى‏داند، باور دارد که او براى تأمین نیازهاى انسان، راه مشروع قرار داده و استفاده از راه‏های نامشروع، هر چند ممکن است موقّتاً مشکل او را حل کند ولى در درازمدّت، براى او مشکل‏آفرین خواهد بود. به همین دلیل، امام على علیه السلام پس از بیعت مردم با او، بى ‏درنگ، کارگزاران ناشایست حکومت پیشین را بر کنار کرد،^۱ با این‏ که مى‏دانست این کار، به زیان استقرار حکومت نوپاى اوست. امام علیه السلام بر خلاف توصیه سیاست‏مداران رسمى آن روز - که ایشان را به شدّت از این کار، هر چند به صورت موقّت، منع مى‏کردند - تنها به دلیل حق‏مدارى و عدالت‏محورى، از ابزار نامشروع در تحکیم پایه حکومتش بهره نگرفت و با استناد به این آیه ( وَ مَا کُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدًا؛^۲ هیچ ‏گاه، گم‏راهان را یاور نمی‏گیرم) در کنار نهادن کارگزاران ناشایست، تردیدى به خود راه نداد.

بهره‏گیرى از ابزار نامشروع در آیات فراوانى، نکوهیده شده است.^۳

چکیده تفسیر آیه پنجم

تفسیر (إِیَّاكَ نَعبُدُ)

* واژه‏پژوهی «عبادت»: واژه «عبادت» مصدر از مادّه «عبد» است. به گفته ابن فارس، این مادّه از اضداد است و بر نرمش و خاکساری و ضدّ آن، یعنی درشتی و سختی دلالت دارد.

* کاربردهای «عبادت» در قرآن: واژه‏های برگرفته از «عبد»، ۲۷۵ بار در قالب‏های