343
پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد دوم

مى‏کند، یعنی: ما تنها از تو [ای خداوند یکتا] یاری می‏جوییم. دلیل حصر یاری‏جویی از خداوند، یک جمله است: (لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ؛۱ هیچ نیرویی نیست جز از سوی خداوند). در جهان، هیچ نیروی مستقلّی جز او وجود ندارد و توانایی همه توانمندان از او و به اراده اوست. بنا بر این، تنها اوست که شایستگی یاری‏خواهی دارد.

استعانت از خدا و استفاده از اسباب

اوّلین پرسش در تفسیر جمله (إِیَّاكَ نَسْتَعِینُ) این است که: چگونه انسان مى‏تواند در این گفتار صادق باشد، در صورتی که او موجودی اجتماعی و نیازمند کمک دیگران است و بدون استعانت از دیگران و اعانت آنان، هیچ کس قادر به اداره زندگی خود نیست؟

افزون بر این، در قرآن و احادیث، استعانت از غیر خدا به طور مطلق نفی نشده؛ بلکه در بسیاری از موارد به آن توصیه نیز شده است، مانند این آیه:

۰.(وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَاةِ.۲

۰.از صبر و نماز، کمک بگیرید).

موسی علیه السلام برای این که بنی ‏اسرائیل را از سلطه فرعونیان رهایی بخشد، در کنار توصیه به استعانت از خداوند سبحان، از آنها خواست که صبر و مقاومت داشته باشند:

۰.(قالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِینُوا بِاللهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الأَرْضَ للهِ یُورِثُهَا مَن یَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِ وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ.۳

۰.موسى به قوم خود گفت: «از خدا یارى جویید و صبر کنید [که] زمین از آنِ

1.. کهف: آیۀ ۳۹.

2.. بقره: آیۀ ۴۵.

3.. اعراف: آیۀ ۱۲۸.


پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد دوم
342

راغب اصفهانی نیز می‏گوید:

۰.العون: المعاونة و المظاهرة... و الاستعانة: طلب العون.۱

۰.[واژه] «عون» به معنای یاری‏رسانی و پشتیبانی کردن است... و «استعانت» یعنی درخواست کردن.

جزایرى همچون ابو هلال عسکری در تبیین تفاوت میان «عون» و «نصرت» گفته‏ است که مادّه «نصر» تنها در موارد مربوط به درگیرى با خصم به کار مى‏رود؛ ولى مادّه «عون» به هر گونه کمک و یارى اطلاق مى‏شود.۲

کاربردهای «استعانت» در قرآن

در قرآن کریم، هیئت «استعانت» همانند «عبادت» به کار نرفته؛ ولی واژه‏های برگرفته از مادّه آن، یازده مورد به کار رفته است: شش مورد از باب استفعال۳ و دو بار با هیئت باب افعال،۴ دو بار از باب تفاعل۵ و یک ‏بار در هیئت «عَوان»۶ که به معناى میان‏سال است نه کمک و یارى.

دلیل حصر «استعانت»

از نظر ادبى، تقدیم مفعول بر فعل، یعنى «إیّاک» بر «نستعین» افاده حصر

1.. مفردات ألفاظ القرآن: ص۵۹۸.

2.. ر. ک: الفروق فی اللّغة: ص۱۸۳.

3.. ( إِيّٰاكَ نَعْبُدُ وَ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ) (فاتحه: آیۀ ۵)، ( وَ اِسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ ٱلصَّلٰاةِ) (بقره: آیۀ ۴۵)، ( يٰا أَيُّهَا ٱلَّذِينَ آمَنُوا اِسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ ٱلصَّلٰاةِ) (بقره: آیۀ ۱۵۳)، ( قٰالَ مُوسىٰ لِقَوْمِهِ اِسْتَعِينُوا بِاللّٰهِ وَ اِصْبِرُوا) (اعراف: آیۀ ۱۲۸)، (وَ ٱللّٰهُ ٱلْمُسْتَعٰانُ عَلىٰ مٰا تَصِفُونَ) (یوسف: آیۀ ۱۸) و ( وَ رَبُّنَا ٱلرَّحْمٰنُ ٱلْمُسْتَعٰانُ عَلىٰ مٰا تَصِفُونَ) (انبیا: آیۀ ۱۱۲).

4.. ( قٰالَ مٰا مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي خَيْرٌ فَأَعِينُونِي بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ رَدْماً) (کهف: آیۀ ۹۵) و ( وَ قٰالَ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذٰا إِلّٰا إِفْكٌ اِفْتَرٰاهُ وَ أَعٰانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ‏) (فرقان: آیۀ ۴).

5.. ( وَ تَعٰاوَنُوا عَلَى ٱلْبِرِّ وَ ٱلتَّقْوىٰ وَ لٰا تَعٰاوَنُوا عَلَى ٱلْإِثْمِ وَ ٱلْعُدْوٰانِ‏) (مائده: آیۀ ۲).

6.. ( إِنَّهٰا بَقَرَةٌ لٰا فٰارِضٌ وَ لٰا بِكْرٌ عَوٰانٌ بَيْنَ ذٰلِكَ) (بقره: آیۀ ۶۸).

  • نام منبع :
    پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد دوم
    سایر پدیدآورندگان :
    عبدالهادي مسعودي، سيّد محمّدکاظم طباطبايي،
    تعداد جلد :
    3
    ناشر :
    انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی
    محل نشر :
    مشهد
    تاریخ انتشار :
    1398/01/01
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 2189
صفحه از 687
پرینت  ارسال به