اخلاقی و خلوص نیّت در عمل است.

و در برخی از روایات تفسیری، شرک اخلاقی نفی گردیده، مانند آنچه در تفسیر منسوب به امام عسکری علیه السلام آمده است:

۰.قولوا... أَیُّهَا المُنعِمُ عَلَینا! نُطیعُکَ مُخلِصینَ مَعَ التَّذَلُّلِ وَ الخُضوعِ بِلا رِیاءٍ وَ لا سُمعَةٍ.^۱

۰.بگویید: ای نعمت‏بخش ما! مخلصانه تو را اطاعت می‏کنیم، با خواری و خشوع و بدون هر گونه ریا و خودنمایی.

بالاترین مراتب اخلاص در عبادت، آن است که در روایتی از امام صادق علیه السلام به آن اشاره شده که در تبیین مقصود از (إِیَّاكَ نَعْبُدُ) فرموده:

۰.یَعنى لا نُریدُ مِنکَ غَیرَکَ، لا نَعبُدُکَ بِالعِوَضِ وَ البَدَلِ كَما یَعبُدُکَ الجاهِلونَ بِکَ المَغیبونَ عَنکَ.^۲

۰.یعنی از تو، جز تو را نمی‏خواهیم. در برابر عوض و جای‏گزین، تو را عبادت نمی‏کنیم، آن گونه که ناآگاهان از تو، تو را عبادت می‏کنند.

معیار بهره‏گیری از عبادت

اشاره شد که شرط تحقّق و تکامل عبادت، اخلاص است، بدین معنا که عبادت بدون اخلاص، اصولاً عبادت خدای یگانه نیست. از این رو، نه‏تنها اثر مثبتی در زندگی ندارد، بلکه برای زندگی مادّی و معنوی انسان، بسیار خطرناک است. از امام علی علیه السلام روایت شده:

۰.الإخلاصُ مِلاکُ العِبادَةِ.^۳

۰.معیار عبادت، اخلاص است.

این سخن، بِدان معناست که به میزان افزایش اخلاص، عبادت کامل‏تر

اعتقادی، اخلاقی و عملی، و نفی هر گونه شرک عبادی است.

شایان ذکر است که در تفسیر آیه یاد شده، برخی از روایات، شرک اعتقادی را نفی کرده‏اند، مانند آنچه از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود:

۰.قُولوا: (إِیَّاكَ نَعْبُدُ)؛ أَی نَعبُدُ واحِداً، لا نَقولُ كَما قالَتِ الدَّهرِیةُ: «إِنَّ الأَشیاءَ لا بَدوَ لَها وَ هِی دائِمَةٌ»، وَ لا كَما قالَتِ الثَّنَوِیةُ: «إِنَّ النّورَ وَ الظُّلمَةَ هُمَا المُدَبَّرانِ»، وَ لا كَما قالَ مُشرِكو العَرَبِ: «إِنَّ أَوثانَنا آلِهَةٌ»، فَلا نُشرِکُ بِکَ شَیئاً وَ لا نَدعو مِن دونِکَ إِلٰهاً كَما یَقولُ هٰؤُلاءِ الكُفّارُ، وَ لا نَقولُ كَما قالَتِ الیَهودُ وَ النَّصارىٰ: «إِنَّ لَکَ وَلَداً»، تَعَالَیتَ عَن ذٰلِکَ.^۱

۰.بگویید: (تنها تو را می‏پرستیم)؛ یعنی یکی را می‏پرستیم و آن گونه نمی‏گوییم که دهریان می‏گویند: «همه چیزها همیشه بوده و بی‏آغازند» و نه مانند آنچه دوگانه‏پرستان گفته‏اند: «نور و ظلمت، دو مدبّر هستی ‏اند» و نه آنچه مشرکان عرب گفته‏اند: «بت‏های ما، خدا هستند» و ما به تو - ای خداوند - شرک نمی‏ورزیم و کسی را جز تو خدا نمی‏خوانیم، آن گونه که این کافران می‏گویند و مانند یهودیان و مسیحیان نمی‏گوییم: «تو فرزندی داری». از اینها بالا و والاتری.

و در برخی روایات تفسیری، شرک عملی نفی شده است، مانند آنچه از امام رضا علیه السلام نقل شده که فرمود:

۰.(إِیَّاكَ نَعْبُدُ) رَغبَةٌ وَ تَقَرُّبٌ إِلَى اللّهِ تَعالىٰ ذِكرُهُ، وَ إِخلاصٌ لَهُ بِالعَمَلِ دونَ غَیرِهِ.^۲

۰.(تنها تو را می‏پرستیم) یعنی اشتیاق و نزدیکی جستن به خداوند والایاد و خالص کردن عمل برای او و نه کسی دیگر.

البتّه می‏توان گفت مقصود از اخلاص عملی در این روایت، همان اخلاص