بر این اساس، مقصود از عبادت شیطان در آیه زیر نیز اطاعت اوست:

۰.(أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْكُمْ یَا بَنِى ءَادَمَ أَن لَا تَعْبُدُوا الشَّیْطَٰنَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ.^۱

۰.اى فرزندان آدم! آیا به شما سفارش نکردم که شیطان را نپرستید که او دشمن آشکار شماست؟).

چنان که امام صادق علیه السلام اطاعت از جبّاران را عبادت آنها می‏شمرد و می‏فرماید:

۰.مَن أَطاعَ جَبّاراً فَقَد عَبَدَهُ.^۲

۰.هر کس از حاکم زورگویی اطاعت کند، او را عبادت کرده است.

امّا این عبادت به معنای اعتقاد به الوهیت جبّاران نیست؛ بلکه اطاعت آنان به دلیل آن که نافرمانی خدای سبحان و شرک عملی است، عبادت شمرده می‏شود.

۳. اخلاص اخلاقى

مقصود از اخلاص اخلاقی، پاکسازی جان از انگیزه‏های نفسانی همچون ریا و انجام عبادت با قصد قربت است و تا این معنا تحقّق نیابد، حقیقت عبادت محقّق نمی‏شود. ابوبصیر می‏گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: حدّ و مرز عبادتی که چون کسی انجام دهد، وظیفه خود را انجام داده، چیست؟ فرمود:

۰.حُسنُ النِّیةِ بِالطّاعَةِ.^۳

۰.انگیزه نیکو داشتن در فرمانبَری [از خدا].

معنای این سخن، آن است که نیّت نیکو یعنی اخلاص، شرط تحقّق عبادت و پذیرش آن از سوی خدای سبحان است.

مراتب اخلاص اخلاقى

معیار ارزیابی اخلاص کامل، دوری انگیزه عبادت کننده از منافع شخصی و

چنان که مشرکان در مورد بت‏های خود، این گونه می‏پنداشتند؛ ولی اگر با این اعتقاد باشد که این بزرگان با اذن خدا و با قدرتی که خداوند به آنان عنایت فرموده، چنین می‏کنند، نه‏تنها شرک نیست، بلکه موجب تقویت توحید نیز خواهد بود.

۲. اخلاص عملى

دومین عرصه اخلاص در عبادت، اخلاص عملی است. مقصود از اخلاص عملی، این است که شخص موحّد در اطاعت و فرمانبَری، کسی را همتای خدای سبحان قرار ندهد و از غیر خدا در برابر فرمان خدا، اطاعت نکند.

بنا بر این، کسی که معتقد است خدا یکی است، اگر بخشی از اوامر او را اطاعت می‏کند، امّا در مواردی از شیاطین جن یا انس، یا هوای نفس فرمان می‏برد، عملاً مشرک شمرده می‏شود، هرچند از اخلاص اعتقادی برخوردار است. قرآن کریم در اشاره به این معنا می‏فرماید:

۰.(وَ مَا یُؤْمِنُ أَكْثَرُهُم بِاللهِ إلَّا وَ هُم مُّشْرِكُونَ.^۱

۰.بیشترشان به خدا ایمان نمی‏آورند، مگر این که [با او چیزی را] همتا قرار می‏دهند).

در روایتی از امام باقر علیه السلام در تفسیر این آیه آمده است که فرمود:

۰.شِرکُ طَاعَةٍ وَ لَیسَ شِرکَ عِبادَةٍ وَ المَعاصِی الَّتِی یَرتَكِبونَ شِرکُ طاعَةٍ أَطاعُوا فیها الشَّیطانَ فَأَشرَكوا بِاللَّهِ فِی الطَّاعَةِ لِغَیرِهِ وَ لَیسَ بِإِشرَاکِ عِبادَةٍ أَن یعبُدُوا غَیرَ اللهِ‏.^۲

۰.مقصود، شرک ورزیدن در اطاعت است و نه همتا قرار دادن در عبادت. انجام معصیت (نافرمانی)، همان شرک در اطاعت است. از شیطان اطاعت کردند و از این رو، شیطان را در اطاعت، همتای خدا قرار دادند. [مقصود در آیه یاد شده] شرک در عبادت یعنی پرستش غیر خدا نیست.