(أَفَرَءَیْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ * ءَأَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ * لَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَٰهُ حُطَماً فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ.^۱

۰.آیا آنچه را کِشت می‏کنید، دیده‏اید؟ * آیا شما آن را زراعت می‏کنید، یا ماییم که زراعت کننده‏ایم؟ * اگر بخواهیم، قطعاً خاشاکش می‏گردانیم. پس در افسوس [و تعجّب] می‏اُفتید).

اوست که آب را برای تأمین نیاز انسان از آسمان فرو می‏ریزد:

۰.(أَفَرَءَیْتُمُ الْمَاءَ الَّذِى تَشْرَبُونَ * ءَأَنتُمْ أَنزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنزِلُونَ * لَوْ نَشَاءُ جَعَلْنَٰهُ اُجَاجًا فَلَوْلاَ تَشْكُرُونَ.^۲

۰.آیا آبی را که می‏نوشید، دیده‏‏اید؟ * آیا شما آن را از [دلِ] ابر فرود آورده‏اید، یا ما فرود آورنده‏ایم؟ * اگر بخواهیم، آن را تلخ می‏گردانیم. پس چرا سپاس نمی‏گزارید؟).

اوست که مواد اوّلیه آتش را در اختیار بشر قرار داده است:

۰.(أَفَرَءَیْتُمُ النَّارَ الَّتِى تُورُونَ * ءَأَنتُمْ أَنشَأْتُمْ شَجَرَتَهَآ أَمْ نَحْنُ ٱلْمُنشِٔونَ * نَحْنُ جَعَلْنَٰهَا تَذْكِرَةً وَ مَتَٰعًا لِّلْمُقْوِینَ.^۳

۰.آیا آن آتشی را که بر می‏افروزید، دیده‏‏اید؟ * آیا شما درختِ آن را پدید آورده‏اید، یا ما پدید آورنده‏ایم؟ * ما آن را [مایه] عبرت و [وسیله] استفاده برای بیابانگردان قرار داده‏ایم).

از نگاه موحّد حقیقی، همه‏کاره جهان، خداوند است و علل و اسباب، واسطه‏ای بیش نیستند. خنده و گریه، مرگ و زندگی و دنیا و آخرت انسان با خداوند است:

سه. توحید افعال

کامل‏ترین مراتب توحید اعتقادی، باور داشتن و پذیرفتن این حقیقت است که علّة العلل و مسبّب الأسباب همه پدیده‏های جهان، خداوند سبحان است. این معنا توحید افعالی نامیده می‏شود.

ممکن است کسی معتقد باشد که ذات خدا یکی است و صفات خدا عین ذات اوست؛ ولی خداوند متعال را مسبّب الأسباب نداند. چنین کسی از نظر اعتقادی، موحّد کامل و حقیقی نیست.

به سخن دیگر، کلمه «لا إله إلّا اللّٰه‏» از نگاه توحید افعالی، به معنای «لا مؤثّر فی الوجود إلّا اللّٰه‏» است؛ یعنی هیچ چیزی جز خدا، به طور مستقل در جهان، مؤثّر نیست و تأثیر هر سببی، از خداست.

بر پایه این باور، خداوند متعال است که نطفه را به انسان و حیوان تبدیل می‏کند:

۰.(أَفَرَءَیْتُم مَّا تُمْنُونَ * ءَأَنتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ.^۱

۰.آیا آنچه را [که به صورت نطفه] فرو می‏ریزید، دیده‏اید؟ * آیا شما آن را می‏آفرینید یا ما آفریننده‏ایم؟).

اوست که دانه مرده را می‏شکافد و می‏رویاند و از دل مرده، گیاه زنده بیرون می‏آورد:

۰.(إِنَّ اللهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوَى یُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَىِّ ذَلِكُمُ اللهُ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ.^۲

۰.خدا شکافنده دانه و هسته است. زنده را از مرده و مرده را از زنده، بیرون می‏آورد. چنین است خدای شما! پس چگونه [از حقْ] باز گردانده می‏شوید؟).