او هرگز نمى‏توانست برادرش را مطابق حکم پادشاه [مصر] بگیرد، مگر آن که خدا بخواهد).

ابن کثیر گفته: «دین» در این آیه به معناى حکم و مقصود از «دین المَلِک» حکم پادشاه مصر است.^۱

با تأمّل در کاربردهاى کلمه «دین» در قرآن، مى‏توان به این نتیجه دست یافت که این کلمه در این کتاب آسمانى، فقط در دو معنا به کار رفته است و معانى دیگر به آن دو باز مى‏گردند:

معنای اوّل، «برنامه زندگی» است. هر مکتبى - حق باشد یا باطل - براى زندگى انسان، برنامه و مقرّراتى دارد. مجموع مقرّرات اعتقادى، اخلاقى و عملى هر مکتب، «دین (آیین)» نامیده مى‏شود. این تعریف از «دین» به روشنى از آیه زیر قابل استنباط است:

۰.(لَکمْ دِینُکمْ وَلِىَ دِینِ.^۲

۰.آیین شما، براى خودتان و آیین من، براى خودم!).

مقرّرات پذیرفته شده زندگى، از آن جهت «دین» نامیده مى‏شوند که جمعى از مردم عملاً در برابر آن، خضوع دارند و از آن اطاعت مى‏نمایند.

بنا بر این، در آیاتى که «دین» در آنها به معناى «اطاعت» تفسیر شده مانند: (وَیَکونَ الدِّینُ کُلُّهُ لله؛^۳ تا دین [و پرستش] همه مخصوص خدا باشد)، (مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ؛^۴ در حالی که دین خود را برای او خالص کنند) و (لَا إِکرَاهَ فِى الدِّینِ؛^۵ در

۲. جزا (کیفر و پاداش)

واژه «دین» بیست بار به معناى جزا (کیفر و پاداش) در قرآن به کار رفته است، مانند این دو آیه که بیشتر مفسّران، واژه «دین» را در آنها به معنای جزا گرفته‏اند:

۰.(مَالِك یَوْمِ الدِّینِ.^۱

۰.مالک روز جزاست).

۰.(هَذَا یَوْمُ الدِّینِ.^۲

۰.این، روز جزاست!)

۳. فرمانبرى

واژه «دین» دوازده بار، در قرآن به معناى طاعت و فرمانبرى به کار رفته است، مانند آیه زیر که برخی از مفسّران،^۳ واژه «دین» در آن را به این معنا گرفته‏اند:

۰.(وَ لَهُ مَا فِى السَّمَوَاتِ وَ الأَرْضِ وَ لَهُ الدِّینُ وَ اصِبًا أَفَغَیْرَ اللهِ تَتَّقُونَ.^۴

۰.آنچه در آسمان‏ها و زمین است، از آنِ اوست و فرمانبری همواره از آنِ اوست. آیا از غیر او مى‏ترسید؟!).

۴. حُکم

واژه «دین» در قرآن، یک‏ بار به معناى حُکم آمده است:

۰.(مَا کانَ لِیَأْخُذَ أَخَاهُ فِى دِینِ الْمَلِك إلَّا أَن یَشَاءَ اللهُ.^۵