را ویژه جمیل اختیارى دانسته‏اند نیز باید همین معنا را انتخاب کنند؛ زیرا «لوم» نیز ویژه فعل ناشایست اختیارى است.

* تفاوت میان «حمد» و «مدح»: تفاوت‏هایى که میان این دو واژه گذاشته شده، عبارت اند از:

یک. حمد، ویژه کارهاى نیک اختیارى است؛ امّا مدح، در امور غیر اختیارى مانند چهره زیبا و قامت رعنا نیز به کار مى‏رود.

دو. حمد، ستودن کسی است که از او نعمتی به ما رسیده‏ است، بر خلاف «مدح» که اعم از این معناست. از این رو، بلندى قامت و زیبایى رو، قابل حمد نیست؛ ولى مى‏توان آن را مدح کرد.

گفتنى است با توجّه به این که در متون دینى، «حمد» در اعم از جمیل اختیارى و ذاتى به کار رفته است، مى‏توان گفت:

اوّلاً: «حمد» در برابر «لوم» قرار نمی‏گیرد؛ زیرا «لوم» مختص به فعل ناشایست اختیارى است.

ثانیاً: «حمد» و «مدح» هر دو در امور ذاتى و اختیارى کاربرد دارند.

ثالثاً: «حمد» به جایى که اثر کمالِ شخصِ حمد شده به دیگرى برسد، اختصاص ندارد.

* تفاوت میان «حمد» و «شُکر»: این دو واژه دو معناى متفاوت دارند؛ زیرا حمد در برابر «ذمّ» یا «لوم»، و «شکر» در مقابل «کفران (ناسپاسى)» است. «شکر» تنها بر نعمت است؛ ولى «حمد»، گاه بر نعمت و گاه بر مصیبت.

گفتنى است که رکن اصلى در «حمد» حکمت است. بنا بر این، خداوند مى‏تواند خود را حمد کند؛ ولى در «شکر» رکن اصلى، نعمت‏بخشىِ مُنعِم است. از این رو، اطلاق «شاکر» بر خداوند سبحان با توجّه به غناى ذاتى او و مبدأ بودن او در همه نعمت‏ها، مَجاز است.

[عالمین] همه گونه‏هاى مخلوقات، از بى‏جان و جاندار را در بر مى‏گیرد. خداوند، حیوانات را در قبضه قدرت خویش جا به جا مى‏کند و از روزىِ خویش به آنها مى‏خورانَد و در سایه حمایتش حفظ می‏کند و هر یک را به مصلحت خویش، تدبیر می‏نماید. جمادات را [نیز] با قدرت خویش، نگاه مى‏دارد و مانع گسستگى جماداتِ به هم‏ پیوسته و نیز مانع به هم چسبیدن جماداتِ گسسته مى‏شود و آسمان را از افتادن بر زمین، جز به اذن خویش، نگاه مى‏دارد و زمین را از فرو رفتن در خود، جز به فرمان خویش، نگاه مى‏دارد.

امّا ربوبیّت الهى در مورد موجوداتى که داراى اراده و اختیارند، علاوه بر ربوبیّت تکوینى عام، بدین معناست که آنها را به وسیله پیامبران، در جهت رسیدن به حکمت آفرینش خود، هدایت مى‏کند، زمینه‏هاى گوناگون رشد و تکامل آنها را فراهم مى‏آورد و کسانى را که در راه تکامل قدم مى‏گذارند، به قلّه سعادت، فرا مى‏برد و براى همیشه آنان را از لذّت‏بخش‏ترین زندگى‏ها برخوردار مى‏کند؛ ولى کسانى که راه انحطاط را برگزینند، در نظام ربوبیّت الهى به اَسفَل السافلین، هبوط مى‏کنند و رنج‏آورترین زندگى ابدى را نصیب خود مى‏سازند.

بنا بر این مى‏توان گفت: روایت منسوب به امام صادق علیه السلام که در آن، «عالمون» به اهل بهشت و دوزخ تفسیر شده،^۱ ناظر به ربوبیّت الهى در باره موجوداتِ بااراده اعم از جن و انس است.

چکیده تفسیر آیه دوم

تفسیر ( الْحَمْدُ لِلّٰهِ)

* واژه‏پژوهی «حمد»: به عقیده بسیارى از واژه‏شناسان، «حمد» به معناى ستایش در مقابل «ذمّ» به معناى نکوهش است؛ ولى برخى از مفسّران «حمد» را در مقابل «لوم» به معناى سرزنش و خُرده گرفتن، قرار داده‏اند. کسانى که «حمد»