برخى گفته‏اند: همه مسلمانان در این که سوره حمد، هفت آیه دارد، هم‏سخن‏ اند.^۱ آنچه مورد اختلاف است، مرزبندى میان این هفت آیه است. این اختلاف، ناشى از تفاوت دیدگاه در باره (بِسْمِ ٱللّٰهِ ٱلْرَّحْمٰنِ ٱلرَّحِیمِ) است. کسانى که آن را نخستین آیه سوره دانسته‏اند، (صِراطَ ٱلَّذِینَ) تا آخر سوره را یک آیه می‏شمرند؛ امّا کسانى که «بسمله»^۲ را یک آیه نمى‏دانند، (غَیْرِ ٱلْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا ٱلْضّالِّینَ) را آیه‏اى مستقل به شمار مى‏آورند.^۳

گفتنى است که بر اساس روایات اهل بیت علیهم السلام که در منابع فریقین آمده، «بسمله»، نخستین آیه این سوره است.^۴

ترتيب نزول سوره حمد

در باره ترتیب نزول سوره حمد، چند دیدگاه وجود دارد:

دیدگاه اوّل. سوره حمد، نخستین سوره نازل شده بر پیامبر صلی الله علیه و آله است.^۵

دیدگاه دوم. نخستین وحى قرآنى، سوره علق است و سوره حمد، پس از سوره‏هاى علق، قلم، ضحى، مزّمّل و مدّثّر، نازل شده و در جدول ترتیب نزول، سوره ششم است.^۶

دیدگاه سوم. گرچه نخستین وحى قرآنى، آیات آغازین سوره علق است، سوره حمد، نخستین سوره کاملى است که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده است.^۷

ابوهُرَیره در سال‏هاى پایانى زندگى پیامبر صلی الله علیه و آله مسلمان شده و آگاهى او از مسائل صدر اسلام، همسان با دانسته‏هاى دیگر یاوران پیامبر صلی الله علیه و آله نیست. ثالثاً روایت یاد شده، یاراى معارضه با دلایل روشن ذکر شده در نظریّه اوّل را ندارد.

شاید با در نظر گرفتن همین نکات باشد که این نظریّه را از لغزش‏هاى مجاهد شمرده‏اند.^۱

۳. یک بار در مكّه و یک بار در مدينه

برخى گفته‏اند که خداوند متعال به دلیل اهمّیت این سوره، آن را دو بار نازل کرده است.^۲ در واقع، اینان خواسته‏اند دو دیدگاه متعارض بالا را با هم جمع کنند؛ امّا با توجّه به ضعف نظر دوم و نیز تردید در اصل تکرار نزول، این دیدگاه صحیح نیست، بویژه با توجّه به این نکته که اگر این سوره دوباره در مدینه نازل شده بود، اهمّیتش ایجاب مى‏کرد که پیامبر صلی الله علیه و آله این موضوع را براى مسلمانان تبیین کند.

۴. بخشى در مكّه و بخشى در مدينه

برخى گفته‏اند بخشى از این سوره، مکّى و بخش دیگرش مدنى است؛^۳ امّا براى این ادّعا، دلیلى ارائه نشده است تا بتوان آن را نقد و بررسى کرد.

شمار آيات سوره حمد

سوره حمد، هفت آیه دارد. این عدد، علاوه بر این که مورد تأیید روایات فریقین است، با آیه (وَ لَقَدْ آتَیْناكَ سَبْعاً مِنَ ٱلْمَثانِی)^۴ - بنا بر تفسیرى که در روایات، از اهل بیت علیهم السلام برای آن نقل شده - نیز تأیید می‏شود.