آیه از مثانى (سوره حمد) و قرآنِ بزرگ دادیم).

این آیه، گویاى آن است که بخشى از وحى الهى که (سَبْعاً مِنَ ٱلْمَثانِی) نامیده شده، پیش‏تر بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده بوده است. بنا بر این با توجّه به این که مقصود از (سَبْعاً مِنَ ٱلْمَثانِی) سوره حمد است و آیه یاد شده، یکى از آیات سوره حِجر است و این سوره بنا بر اتّفاق مفسّران و دلالت مضمون و آهنگ سوره و روایات مربوط به اسباب نزول، مکّى است، باید سوره حمد نیز مکّى باشد.

دلیل دوم. اگر سوره حمد در مدینه نازل شده بود و پیامبر صلی الله علیه و آله در طول مدّت اقامتش در مکّه، چیزى جز این سوره را در نمازهاى جماعت قرائت مى‏کرد، بى ‏تردید، گزارش مى‏شد. افزون بر این، در روایات متعدّدى آمده است: «لا صَلاةَ إلّا بِفاتِحَةِ الکِتابِ؛^۱ نمازى نیست جز با [قرائت] فاتحة الکتاب». این روایات نیز مؤیّد آن است که در نمازهاى اقامه شده در مکّه نیز همین سوره قرائت مى‏شده است.

دلیل سوم. گزارش‏هاى فراوانى که دلالت دارند سوره حمد در مکّه نازل شده است.^۲

با در نظر گرفتن دلیل‏های یاد شده، پژوهشگر مطمئن مى‏شود که سوره حمد، مکّى است.

۲. مدينه

بر خلاف نظر جمهور مفسّران، مجاهد گفته است که سوره حمد، در مدینه نازل شده است. تنها دلیل این قول، روایتى است که خود او از ابو هُرَیره نقل کرده است؛^۳ امّا این نظریّه صحیح نیست؛ زیرا اوّلاً سند روایت یاد شده، ضعیف است. ثانیاً

شده است. یا حمد، از دو بخش تشکیل شده است (نیمى ثناى خدا و نیمى تقاضاى بنده).^۱

محققان، احتمالات دیگرى هم در تبیین (سَبْعاً مِنَ ٱلْمَثانِی) مطرح کرده‏اند؛^۲ امّا بجز دو وجه بالا، احتمالات دیگر، شاهدى از قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام ندارند.

شایان ذکر است که نام‏هاى دیگرى که مشهور نیستند نیز براى این سوره، ذکر کرده‏اند. این نام‏ها عبارت‏ اند از: «القرآن العظیم»، «الوافیة»، «الکافیة»، «الشافیة»، «الشفاء»، «الصلاة»، «الدعاء»، «الأساس»، «الشکر»، «الکنز»، «النور»، «السؤال»، «تعلیم المسئلة»، «المناجاة»، «التفویض»، «[سورة] الحمد الاُولى و الحمد القصوىٰ».^۳

با توجّه به این که در زبان عربى، بسیارى از صفت‏ها را نام قلمداد مى‏کنند و نام‏های یاد شده نیز نمى‏توانند به تنهایى معرّف سوره حمد باشند، بهتر است عناوین یاد شده را صفات این سوره بدانیم، نه نام‏هاى آن، گرچه اطلاق صفت بر بعضى از آنها، بدون اشکال نیست.

مكان نزول سوره حمد

در باره محلّ نزول سوره حمد، چهار نظر وجود دارد:

۱. مكّه

اکثر قریب به اتّفاق مفسّران و قرآن‏پژوهان، سوره حمد را مکّى مى‏دانند. براى اثبات این نظر، سه دلیل را بر شمرده‏اند:

دلیل اوّل. آیه (وَ لَقَدْ آتَیْناكَ سَبْعاً مِنَ ٱلْمَثانِی وَ ٱلْقُرْآنَ ٱلْعَظِیمَ؛^۴ و بی ‏گمان، به تو هفت