شما رسد، به پیشگاه او ناله و زارى مى‏کنید).

بر این اساس، از منظر عقل، هیچ کس براى حمد و شکر، شایسته‏تر از خداوند متعال نیست. از این رو، امام على علیه السلام مى‏فرماید:

۰.لَو لَم یَتَوَعَّدِ اللهُ عَلیٰ مَعصِیَتِهِ، لَكانَ یَجِبُ ألّا یُعصیٰ شُكراً لِنِعمَتِهِ.^۱

۰.حتّى اگر خداوند بر نافرمانى‏اش بیم نداده بود، باز واجب بود که براى سپاس‏گزارى از نعمت‏هایش، نافرمانى نشود.

بنا بر این، هر چه انسان از عقل و معرفت بیشترى برخوردار باشد و از حیوانات بیشتر فاصله بگیرد، حمد و شکر زبانى و عملى او نسبت به خداوند متعال، افزون‏تر مى‏گردد و هر چه به مرز حیوانیّت نزدیک‏تر شود، از حمد و شکر او کاسته مى‏شود.

در این جا این پرسش مطرح می‏شود که: به تصریح قرآن کریم، همه اشیا خداوند سبحان را تحمید و تسبیح مى‏کنند.^۲ افزون بر این، احادیث فراوانى از اهل بیت علیهم السلام نقل شده که دلالت مى‏کنند همه حیوانات و جنبندگان و حتّى گیاهان، تسبیحى دارند که اگر آن را ترک و تضییع کنند، در ادامه حیات خود با مشکل رو به رو مى‏شوند.^۳ بنا بر این، چرا امام زین العابدین علیه السلام کسانى را که سپاس‏گزار نعمت‏هاى الهى نیستند، به حیوانات، تشبیه فرموده است؟

پاسخ، این است که تسبیح و تحمید انسان با تسبیح موجودات دیگر، متفاوت است. جمادات و حیوانات، چون عقل ندارند، تسبیح و تحمیدشان تکوینى

وَ تَوَسَّعوا فی رِزقِهِ فَلَم یَشكُروهُ، و لَو كانوا كَذٰلِکَ لَخَرَجوا مِن حُدودِ الإِنسانِیَّةِ إلیٰ حَدِّ البَهیمِیَّةِ، فَكانوا كَما وَصَفَ فی مُحكَمِ كِتابِهِ: (إِنْ هُمْ إِلّا كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً)^۱.^۲

۰.ستایش، خدایى را که اگر شناختِ حمد خود را براى احسان‏هاى پیاپى‏اش که به بندگان خود عطا کرده و نعمت‏هاى سرشارى که ارزانى‏شان داشته است، از آنان باز مى‏داشت، بی‏ گمان، نعمت‏هاى او را به کار مى‏گرفتند و ستایشش نمى‏کردند، و از خوان گسترده روزىِ او مى‏خوردند و سپاسش نمى‏گفتند و اگر چنین مى‏بودند، هر آینه از دایره انسانیّت، خارج مى‏شدند و به مرز حیوانیّت در مى‏آمدند و چنان مى‏شدند که خداوند در کتاب استوارش فرموده است: (آنان، همانند چارپایان‏ اند؛ بلکه از آنها هم گم‏راه‏ترند).

به بیان دیگر، ستایش و سپاس‏گزارىِ مُنعم، از سپاهیان عقل است و ناسپاسى، از سپاهیان جهل، چنان که امام صادق علیه السلام در تبیین سپاهیان عقل و جهل، فرموده است:

۰.وَ الشُّكرُ وَ ضِدُّهُ الكُفرانُ.^۳

۰.شکر که ضدّ آن، کفران است.

چارپایان، چون عقل ندارند، معناى سپاس‏گزارى را نمى‏فهمند؛ امّا عقل، انسان را به سپاس‏گزارى از ولى‏نعمت خود، دعوت مى‏کند. بى ‏تردید، هر نعمتى که به انسان برسد، از جانب خداست:

۰.(وَ مٰا بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ ٱللّٰهِ ثُمَّ إِذٰا مَسَّكُمُ ٱلضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْئَرُونَ.^۴

۰.آنچه از نعمت‏ها دارید، همه از سوى خداست، سپس هنگامى که ناراحتى به