نیکى است که خداوند، توفیق انجام دادن آن را به بنده‏اش داده است.

ایشان، در بیانى دیگر، در تفسیر آیه (ٱلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ ٱلْعٰالَمِینَ)، از اجداد بزرگوارش نقل مى‏کند که شخصى از امام على علیه السلام تفسیر این آیه را پرسید و امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:

۰.( ٱلْحَمْدُ لِلّٰهِ) هُوَ أن عَرَّفَ عِبادَهُ بَعضَ نِعَمِهِ عَلَیهِم جُمَلاً، إذ لا یَقدِرونَ عَلیٰ مَعرِفَةِ جَمیعِها بِالتَّفصیلِ؛ لِأَنَّها أكثَرُ مِن أن تُحصیٰ أو تُعرَفَ، فَقالَ لَهُم: قولوا: «الحَمدُ لِلّٰهِ عَلیٰ ما أنعَمَ بِهِ عَلَینا».^۱

۰.( ٱلْحَمْدُ لِلّٰهِ)، یعنى خداوند برخى از نعمت‏هایى را که به بندگانش داده، کوتاه و فشرده شناسانده است؛ زیرا بندگان نمى‏توانند تمام نعمت‏هاى او را به تفصیل بشناسند؛ چون این نعمت‏ها، بیشتر از آن است که شماره شوند یا شناخته گردند. از این رو به آنان فرمود: «بگویید: ستایش، خداوند را بر نعمت‏هایى که به ما ارزانى داشته است».

دوم. حدیثى از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که «حمد» را رأس شکر، یعنى سرِ آن، تفسیر کرده است:

۰.«الحَمدُ لِلهِ» رَأسُ الشُّكرِ؛ ما شَكَرَ اللهَ عَبدٌ لا یَحمَدُهُ.^۲

۰.«الحَمدُلِلهِ»، اوج سپاس‏گزارى است و بنده‏اى که خدا را نستاید، او را سپاس نگزارده است.

یعنى همان طور که انسان بى‏سر، در واقع، انسان نیست، سپاس‏گزارى خداوند نیز بدون ستایش او تحقّق نمى‏یابد.

سوم: احادیثى که در آنها «حمد» به «حقّ سپاس‏گزارى» یا «سزامندترین سپاس‏گزارى» تفسیر شده است، مانند روایتى که حمّاد بن عثمان گزارش کرده

سبحان بگوید: «الحَمدُ لِلهِ کَمٰا هُوَ أهلُهُ؛ ستایش، خدای را، چنان که شایسته آن است». در روایتى از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود:

۰.مَن قالَ: «الحَمدُ لِلهِ كَما هُوَ أهلُهُ» فَقَد شَغَلَ كُتّابَ السَّماواتِ، فَیَقولونَ: اللّٰهُمَّ لا نَعلَمُ الغَیبَ! فَیَقولُ اللهُ: اُكتُبوها كَما قالَها عَبدى، وَ عَلَىَّ ثَوابُها.^۱

۰.هر کس بگوید: «ستایش، خداى را، چنان که او شایسته آن است»، نویسندگانِ آسمان‏ها را به تکاپو مى‏اندازد و آنها مى‏گویند: «بار خدایا! ما که غیب نمى‏دانیم» و خداوند مى‏فرماید: «آن را همان گونه که بنده‏ام گفت، بنویسید؛ ثوابش با من».

تفسير روايى «حمد»

در احادیث اهل بیت علیهم السلام، «حمد» با تعبیرهاى گوناگون، به «شکر» تفسیر شده است. این احادیث را مى‏توان به چند دسته تقسیم کرد:

اوّل: احادیثى که «حمد» را به شکر مطلق و یا شکر در برابر نعمت‏هاى الهى تفسیر کرده‏اند، مانند آنچه به امیر مؤمنان علیه السلام منسوب است که فرمود:

۰.الحَمدُ شُكرٌ.^۲

۰.حمد، [نوعى] سپاس‏گزارى است.

امام رضا علیه السلام نیز در تفسیر این آیه فرموده است:

۰.إنَّ قَولَهُ عز و جل: (ٱلْحَمْدُ لِلّٰهِ) إنَّما هُوَ أداءٌ لِما أوجَبَ اللّٰهُ عز و جل عَلیٰ خَلقِهِ مِنَ الشُّكرِ، وَ شُكرٌ لِما وَفَّقَ عَبدَهُ مِنَ الخَیرِ.^۳

۰.سخن خداوند عز و جل: (ٱلْحَمْدُ لِلّٰهِ)، در واقع به جا آوردن وظیفه سپاس‏گزارى است که خداوند عز و جل بر عهده آفریدگانش نهاده است و سپاس‏گزارى براى کار