در این باره سه نکته شایان توجّه است:

اوّل. این احتمال که «مقصود از احادیثی که ̎ رحیم̎ را خاصّ عالم آخرت دانسته‏اند، این باشد که رحمت دنیوی اگر همراه با رحمت اخروی نباشد، در واقع رحمت نیست. بنا بر این، اختصاص رحمت الهی به اهل ایمان، بِدان معنا نیست که او به غیر مؤمن رحم نمی‏کند». پذیرفتنی نیست؛ زیرا رحمت عامّ الهی مانند رحمت خاصّ او حقیقتاً رحمت است؛ ولی افراد ناشایست به دلیل سوء رفتار خود، نمی‏توانند از آن بهره ببرند.

دوم. سند حدیثی که «رحمان» را صفت عام و «رحیم» را صفت خاص می‏داند، معتبر است و با توجّه به کاربرد غالبی «رحمان» در قرآن در رحمت عام، و «رحیم» در رحمت خاص و تصریح به این معنا در برخی از احادیث، به آسانی نمی‏توان این احادیث را کنار گذاشت یا تأویل کرد.

سوم. جمع میان آیات و روایات، بدین سان امکان‏پذیر است که رحمانیت الهی در دنیا به معنای نفی رحمانیت او در آخرت نیست. همچنین رحیمیت او در آخرت، رحیمیت الهی در دنیا را نفی نمی‏کند.

بر این اساس، می‏توان گفت: از یک لحاظ، «رحمان» صفت عام و «رحیم» صفت خاصّ الهی است؛ زیرا نعمت‏های دنیوی میان انسان‏های شایسته و ناشایسته مشترک اند؛ ولی نعمت‏های اُخروی ویژه انسان‏های شایسته اند.

امّا از لحاظی دیگر، «رحمان» و «رحیم» هر دو، صفت عامّ الهی هستند؛ زیرا هر کس مانعی برای بهره‏گیری از رحمت واسع الهی نداشته باشد، می‏تواند از نعمت‏های دنیوی و اُخروی او بهره‏مند شود.

* ویژگی‏های رحمت الهی: مهم‏ترین ویژگی‏های رحمت الهی، عبارت اند از:

یک. حتمی بودن، یعنی صدور رحمت از خداوند منّان، تردیدناپذیر است.

دو. گستردگی، یعنی رحمت الهی، همه چیز و همه کس را فرا گرفته است و هر

این موارد، ۵۳ بار.

کاربردهای «رحمت» در قرآن، گوناگون‏اند: ۱. پیوند دوستی، ۲. رزق و روزی، ۳. باران، ۴. عافیت، ۵. نصرت، ۶. قرآن، ۷. تورات، ۸. پیشگیری از آلودگی‏های اخلاقی و عملی و تأخیر مجازات مجرمان، ۹. انواع نعمت‏های مادّی و معنوی، ۱۰. صفتی از صفات والای خداوند سبحان.

* انواع رحمت در قرآن: از منظر قرآن، رحمت الهی دو گونه است: رحمت عام که شامل همه موجودات است، و رحمت خاص که شامل گروهی ویژه از انسان‏ها می‏شود. در این باره چند نکته شایان توجّه است:

یک. صفت «رحمان» که صیغه مبالغه است و بر کثرت و وسعت دلالت دارد، در قرآن غالباً در رحمت عامّ الهی، و صفت «رحیم» که صفت مشبّهه است و بر ثبات و دوام دلالت دارد، غالباً در رحمت خاص به کار رفته‏اند، گرچه در مواردی نیز کاربرد عکس هم داشته‏اند.

دو. می‏توان گفت شهرت یافتن رحمت عامّ الهی به «رحمت رحمانیّه» و رحمت خاصّ او به «رحمت رحیمیّه» ریشه در کاربرد غالبیِ این دو صفت در قرآن و شماری از روایات دارد.

* انواع رحمت در روایات: احادیثی که «رحمان» و «رحیم» را تبیین کرده‏اند، دو دسته‏ اند:

یک. احادیثی که دلالت می‏کنند تفاوتی میان معنای این دو صفت نیست.

دو. احادیثی که صفت «رحمان» را به «رحمت عام» و «رحیم» را به «رحمت خاص» تفسیر کرده‏اند. برخی از مفسّران، احادیث دسته دوم را مخالف ظاهر آیات قرآن دانسته‏اند؛ زیرا کلمه «رحیم» در قرآن، بدون اختصاص به مؤمنان یا جهان آخرت به کار رفته است و از این رو، باید آنها را تأویل کرد، یا کنار گذاشت.