بنا بر این، می‏توان گفت: مقصود از «مغضوب علیهم» کسانی هستند که گناهان آنها بسیار سنگین است و شدیدترین کیفرها در انتظار آنهاست.

۲. ضلالت، از منظر قرآن مراتبی دارد که بالاترین آن، ضلالت کیفری است، که از مخالفت با انبیای الهی نشئت می‏گیرد، و پایین‏ترین آن، ضلالت ناشی از فروترین مراتب ناآگاهی است.^۱

بر این اساس، با در نظر گرفتن کاربردهای قرآنیِ «غضب» و «ضلالت»، نسبت این دو واژه در قرآن، عام و خاصّ مطلق است. به بیان دیگر، همه کسانی که مورد غضب الهی ‏اند، عنوان «ضالّین» نیز بر آنها صادق است؛ ولی همه کسانی که عنوان «ضالّ» بر آنها صدق می‏کند، مورد غضب الهی نیستند.

بنا بر این، در برخی از مراتب ضلالت، «مغضوب علیهم» و «ضالّین» وحدت مصداقی دارند و در برخی از مراتب آن، وحدت مصداقی ندارند.

بر پایه این نظریّه به سادگی می‏توان اختلاف ظاهری روایات در تفسیر آیه مورد بحث و تفاوت «مغضوب علیهم» و «ضالّین» را تبیین کرد.

توضیح، این که: روایاتی که این آیه را تفسیر کرده‏اند، دو دسته‏ اند:

دسته اوّل: روایاتی که تصریح می‏کنند «مغضوب علیهم» و «ضالّین» در برخی از گناهان، وحدت مصداقی دارند، مانند آنچه از امیر مؤمنان علیه السلام نقل شده است که فرمود:

۰.كُلُّ مَن كَفَرَ بِاللَّهِ فَهُوَ مَغضوبٌ عَلَیهِ، وَ ضالٌّ عَن سَبیلِ اللَّهِ عز و جل.^۲

۰.هر کس به خداوند، کافر شود، بر او غضب شده و از راه خداوند عز و جل گم‏راه گشته است.

همچنین از امام رضا علیه السلام نقل شده است:

مى‏گوید: (وَ بٰاؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ... ذٰلِكَ بِأَنَّهُمْ كٰانُوا یَكْفُرُونَ بِآیٰاتِ اللّٰهِ وَ یَقْتُلُونَ اَلْأَنْبِیٰاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ ذٰلِكَ بِمٰا عَصَوْا وَ كٰانُوا یَعْتَدُونَ‏؛ غضب خداوند شامل حال آنها (یهود) شد... زیرا به آیات خدا کفر مى‏ورزیدند و پیامبران الهى را به ناحق مى‏کشتند. اینها به خاطر آن است که نافرمانی کردند و [به حقوق دیگران] تجاوز مى‏نمودند).^۱

این احتمال از نظر مؤلّف تفسیر نمونه، جامع‏ترین تفسیر برای آیه یاد شده است که سایر احتمال‏ها در آن جمع اند و در حقیقت، نظریّه‏های دیگر، مصداقی از مصداق‏های آن شمرده می‏شوند. بنا بر این، دلیلی ندارد که ما مفهوم آیه را محدود کنیم.^۲

نظر برگزیده

برای به دست آوردن تفاوت کسانی که مورد غضب الهی قرار گرفته‏اند و گم‏راهان از منظر قرآن، توجّه به چند نکته ضروری است:

۱‏. هر چند غضب الهی، صفت فعل خداوند سبحان و به معنای مجازاتِ او در برابر گناهان است و همه گناهان، زمینه‏ساز غضب الهی هستند، ولی همان گونه که پیش از این توضیح دادیم، این واژه در قرآن در مورد همه گنهکاران به کار نرفته است؛ بلکه در مورد برخی از اقوام گذشته به کار رفته که گناهان آنان بسیار سنگین بوده است، مانند قوم عاد، قوم فرعون، قوم یهود.^۳

همچنین این واژه در مورد گناهانی به کار رفته که مجازات آنها بسیار سخت است، مانند کُفر ورزیدن به دلایل روشن توحید، افترا بستن به خدا، کشتن پیامبران، کشتن مؤمن، ارتداد، و ستیزه‏جویی با عقیده توحید.^۴