(وَ الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللهِ مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ.^۱

۰.کسانی که پس از پذیرش دعوت اسلام [از سوی مؤمنان، در برابر پیامبر صلی الله علیه و آله] به مخاصمه [و بحث‏هاى انحرافى] بر مى‏خیزند، دلیلشان در پیشگاه خدا باطل [و بی‏اساس] است و غضب خدا بر آنهاست و عذاب شدید در انتظارشان خواهد بود).^۲

۳. گم‏راهان لجوج یا منافق، و گم‏راهان عادی

احتمال سوم، آن است که مقصود از «مغضوب علیهم»، گم‏راهان لجوج یا منافق و مقصود از «ضالّین»، گم‏راهان عادی است. در تفسیر نمونه آمده است:

۰.از موارد استعمال این دو کلمه در قرآن مجید، چنین استفاده مى‏شود که «مغضوب علیهم» مرحله‏اى سخت‏تر و بدتر از «ضالّین» است و به تعبیر دیگر، «ضالّین» گم‏راهان عادى هستند و «مغضوب علیهم»، گم‏راهان لجوج و یا منافق، و به همین دلیل در بسیارى از موارد، غضب و لعن خداوند در مورد آنها ذکر شده. در آیه ۱۰۶ سوره نحل مى‏خوانیم: (وَ لٰکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللهِ؛ آنهایى که سینه خود را براى کفر گشودند، خشم پروردگار بر آنهاست) و در آیه ۶ سوره فتح آمده است: (وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکاتِ الظَّانِّینَ بِاللهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ؛ خداوند، مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک و بدگمان به خدا را مورد غضب خویش قرار مى‏دهد و آنها را از رحمت خویش دور مى‏سازد و جهنّم را برایشان آماده ساخته است).

۰.به هر حال، «مغضوب علیهم» آنها هستند که علاوه بر کفر، راه لجاجت و عناد و دشمنى با حق را مى‏پیمایند و حتّى از اذیت و آزار رهبران الهى و پیامبران در صورت امکان فروگذار نمى‏کنند. آیه ۱۱۲ سوره آل‏ عمران

۱. یهود و نصارا

شیخ طوسی در تفسیر التبیان می‏نویسد:

۰.مقصود از «مغضوب علیهم» نزد همه مفسّران شیعه و اهل سنّت، یهود است؛ زیرا خداوند متعال خبر داده که آنها را مورد غضب خود قرار داده و برخی از آنها را به صورت بوزینه و خوک مسخ نموده است^۱ و مراد از «ضالّین» نَصاراست؛ زیرا در باره آنها فرمود: (وَ ضَلُّوا عَن سَواءِ السَّبِیل؛^۲ و از راه راست به گم‏راهی رفتند) و فرمود: (لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِى إِسْرَائِیلَ عَلَىٰ لِسَانِ دَاوُدَ وَعِیسَى ٱبْنِ مَرْیَمَ؛^۳ کسانی که از فرزندان بنی اسرائیل کافر شدند، بر زبان داوود و عیسی پسر مریم لعنت شدند) یعنی: نصارا. این مطلب از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده است.

شیخ طوسی در ادامه می‏فرماید:

۰.یهود هر چند گم‏راه اند و نصارا هر چند مورد غضب الهی هستند، ولی خداوند متعال هر یک از دو گروه را با علامت خاصّی معرّفی کرده تا از گروه دیگر تشخیص داده شود، هر چند در صفات فراوانی اشتراک دارند.^۴

۲. گم‏راهگران و گم‏راهان

در احتمال دوم، مقصود از «ضالّین» گم‏راهانی است که اصراری بر گم‏راه ساختن دیگران ندارند؛ ولی «مغضوب علیهم» کسانی هستند که هم گم‏راه اند و هم گم‏راهگر، و با تمام قوا می‏کوشند دیگران را همرنگ خود سازند. شاهد این معنا آیاتى است که از کسانى سخن مى‏گویند که مانع هدایت دیگران به راه راست بودند و به عنوان (یَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللّٰهِ) از آنها یاد شده است. در آیه زیر نیز مى‏خوانیم: