بود» * گفت: پروردگارا! پس، مرا تا روزى که آنها (بنى آدم) برانگیخته مى‏شوند، مهلت ده. * فرمود: «تو از مهلت ‏یافتگانى * [امّا] تا روز وقت معیّن». * گفت: پروردگارا! به سبب آن که مرا گم‏راه کردی، بی‏ گمان در زمین [باطل و بدی را] در نظر آنان مى‏آرایم و همه‏شان را گم‏راه می‏کنم).

ب - فرعون، هامان و قارون

قرآن پس از بیان سرنوشت شمارى از اقوام گم‏راه گذشته، به نام چند نفر تصریح نموده است:

۰.(وَ قَارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ لَقَدْ جَاءَهُم مُّوسَى بِالْبَیِّنَاتِ فَاسْتَكْبَرُوا فِى الأَرْضِ وَ مَا كَانُوا سَابِقِینَ.^۱

۰.قارون و فرعون و هامان را [نیز] عذاب کردیم و البتّه موسى براى آنان برهان‏ها آورد؛ امّا آنان در آن سرزمین، گردنکشى پیشه کردند و پیشرو نبودند).

این سه تن نیز از گم‏راهانى هستند که حق براى آنها روشن شده بود و راه ضلالت را آگاهانه انتخاب کردند.

ج - آزر

یکى دیگر از کسانى که قرآن از زبان ابراهیم علیه السلام بارها^۲ ضلالت او را مطرح کرده، «آزر» عمو یا جدّ مادرى اوست که از وی با عنوان پدر^۳ یاد کرده است:

شایان ذکر است چنان که اشاره شد، از آن جا که شیاطین جن و انسان‏هاى شیطان‏صفت، خطرناک‏ترین اصناف گم‏راه و گم‏راه ‏کننده ‏اند، دیگر عناوینى را که براى ضلالت‏پیشگان در قرآن آمده است، مى‏توان به آنها و یا بر پیروان آنها برگرداند، مانند ظالمان،^۱ مجرمان،^۲ مغضوبان و ملعونان.^۳

۳. اشخاص گم‏راه

مقصود از اشخاص گم‏راه، کسانى هستند که قرآن به طور خاص و با ذکر نام، یا با اشاره به وصف خاصّى بر گم‏راهى آنها تأکید کرده است.

یک. گم‏راهان با ذکر نام

الف - ابلیس

نخستین کسى که قرآن گم‏راهى او را با ذکر نام مطرح کرده، ابلیس است که پس از خودداری از سجده بر آدم و رانده شدن از درگاه الهى و ابتلا به ضلالت کیفرى تصمیم گرفت همه فرزندان آدم را گم‏راه کند:

۰.(قَالَ یا إِبْلِیسُ مَا لَكَ أَ لَّا تَكُونَ مَعَ ٱلسَّاجِدِینَ * قَالَ لَمْ أَكُن لأِّسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِن صَلْصَٰلٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ * قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِیمٌ * وَ إِنَّ عَلَیكَ ٱللَّعْنَةَ إِلَىٰ یوْمِ ٱلدِّینِ * قَالَ رَبِّ فَأَنظِرْنِى إِلَىٰ یَوْمِ یُبْعَثُونَ * قَالَ فَإِنَّكَ مِنَ ٱلْمُنظَرِینَ * إِلَىٰ یوْمِ ٱلْوَقْتِ ٱلْمَعْلُومِ * قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَیتَنِى لَأُزَینَنَّ لَهُمْ فِى ٱلْأَرْضِ وَلَأُغْوِینَّهُمْ أَجْمَعِینَ.^۴

۰.فرمود:‏ «اى ابلیس! تو را چه شده که با سجده کنندگان نیستى؟» * گفت: هرگز من بر آن نیستم که در برابر بشرى که او را از گِلى خشکیده برآمده از لجنى بدبو آفریده‏اى، سجده کنم! * فرمود: «پس، از این [مقام] بیرون شو، که همانا تو رانده شده‏ای * و به یقین [از حال] تا روز جزا بر تو لعنت خواهد