از: ۱. خوار شدن در مقام داورى،^۱ ۲. غوایت،^۲ ۳. خسران،^۳ ۴. شقاوت،^۴ ۵. بطلان،^۵ ۶. خطا،^۶ ۷. هلاک،^۷ ۸. نسیان،^۸ ۹. جهل،^۹ ۱۰. ضدّ هدایت.^۱۰

در کتاب نضرة النعیم نیز با حذف مورد اوّل و تغییر نمونه آیات وجه‏های ششم و دهم، بقیّه وجه‏ها همین گونه بیان شده‏اند.^۱۱

گفتنى است که همه وجه‏های یاد شده با تأمّل، به یکى از سه معنایى که بدانها اشاره شد، باز مى‏گردند.

مراتب «ضلالت»

به طور کلّی، هر گونه انحراف از صراط مستقیم و راه صحیح زندگی که انسان را به قلّه کمالات انسانی می‏رساند، ضلالت شمرده می‏شود. از این رو می‏توان گفت: درجات ضلالت قابل احصا نیست؛ ولی با در نظر گرفتن کاربردهای قرآنی این واژه می‏توان مراتب ضلالت را در سه مرتبه خلاصه کرد، هر چند هر یک از این مراتب نیز به نوبه خود، مراتب و درجات متعدّدی دارد:

۱. ضلالت ناشی از ترک اولی

فروترین مرتبه ضلالت، آن است که انسان، مرتکب کاری شود که بهتر است

چیست؟ پس چگونه [از حق] روی‏گردان می‏‏شوید؟!).

روشن است که در این آیه و آیات مشابه آن، کلمه «ضلال» در معناى انحراف از مقصد حقّ حقیقى به کار رفته است.

۳. انحراف از راه حقّ پندارى

حقّ پندارى، آن است که واقعاً حق نیست؛ ولى گوینده، آن را حق مى‏پندارد، مانند این که کفّار قریش پرستش بت‏هاى خود را حق مى‏پنداشتند و دعوت به توحید را انحراف از راه حق تصوّر مى‏کردند. از این رو، با پیامبر صلی الله علیه و آله چنین رفتار و گفتاری داشتند:

۰.(وَ إِذَا رَأَوْكَ إِن یَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُوًا أَهَٰذَا الَّذِى بَعَثَ ٱللهُ رَسُولاً * إِن كَادَ لَیُضِلُّنَا عَنْ ءَالِهَتِنَا لَوْلاَ أَن صَبَرْنَا عَلَیْهَا.^۱

۰.و چون تو را ببینند، جز به ریشخند نمى‏گیرند [و مى‏گویند]: آیا این همان است که خداوند او را به پیامبرى بر انگیخته است؟ * به راستى، نزدیک بود که ما را از خدایانمان گم‏راه سازد، اگر ما بر آنها پایداری نمى‏ورزیدیم!).

همچنین برادران یوسف علیه السلام، شدّت علاقه پدرشان به او را انحراف از حق و ناشى از ضلالت پدر مى‏پنداشتند و مى‏گفتند:

۰.(إِنَّ أَبَانَا لَفِى ضَلالٍ مُّبِینٍ.^۲

۰.به راستى، پدر ما در گم‏راهى آشکارى است).

وجوه «ضلالت»

ابن جوزى در تبیین کاربردهاى «ضلال» ده وجه بیان کرده است^۳ که عبارت اند