۱. تباهى و نابودى

معنای نخست، همان معناى اوّلیه لغوىِ واژه «ضلالت» یعنى تباهى و نابودى است، مانند:

۰.(الَّذِینَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَن سَبِیلِ اللهِ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ.^۱

۰.کسانى که کفر ورزیدند و از راه خدا باز داشتند، [خدا] اعمالشان را تباه گردانید).

۰.(وَ الَّذِینَ كَفَرُوا فَتَعْسًا لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ.^۲

۰.سرنگون باد کسانى که کفر ورزیدند و کردارشان تباه باد!).

۰.(وَ قَالُوا أَءِذَا ضَلَلْنَا فِى الأَرْضِ أَءِنَّا لَفِى خَلْقٍ جَدِیدٍ.^۳

۰.[مشرکان] گفتند: آیا هنگامى که در دل زمین نابود شدیم، آفرینش تازه‏اى خواهیم گرفت؟!).

در آیه‏های اوّل و دوم، «ضلالتِ اعمال» به معناى تباهى و بی‏اثر کردن آن است و «ضلا‏لتِ انسان» پس از مرگ در زمین در آیه سوم، به معناى تباهى و نابودى انسان در قبر است که کافران مى‏پنداشتند انسان‏ها پس از مرگ نابود مى‏شوند.

۲. انحراف از راه حقّ حقيقى

مقصود از «حقّ حقیقى» نقطه مقابل «حقّ پندارى» است. در بیشتر آیات قرآن، واژه «ضلال» و الفاظ مشابه آن در معناى انحراف از راه حقّ حقیقى است، مانند:

۰.(فَذَٰلِكُمُ ٱللهُ رَبُّكُمُ ٱلْحَقُّ فَمَاذَا بَعْدَ ٱلْحَقِّ إِلَّا ٱلضَّلالُ فَأَنَّىٰ تُصْرَفُونَ.^۴

۰.پس آن، خداوند پروردگار حقیقى شماست و پس از حقیقت، جز گم‏راهى

این سخن، بِدان معناست که خطا در تشخیص درست مقصدِ سعادت‏آفرین اسلام، زمینه‏ساز پیروى از رهبرانى است که خود، از راه حق منحرف شده‏اند و دیگران را نیز به انحراف مى‏کشانند.

گفتنى است که نظریّه‏هاى دیگرى نیز در باره تفاوت میان «ضلال» و «غىّ» وجود دارد؛ امّا چون به دلیلی روشن مستند نیستند،^۱ از توضیح و نقد آنها صرف‏ نظر مى‏شود.

کاربردهای «ضلالت» در قرآن

واژه‏هاى برگرفته از ریشه «ضلل»، ۱۸۹ بار در ۵۵ سوره و در ۱۶۸ آیه آمده‏اند که ۴۸ بار در هیئت مصدر،^۲ ۱۱۷ بار در هیئت فعل،^۳ پانزده بار در هیئت اسم فاعل^۴ و نُه بار در هیئت اسم تفضیل به کار رفته‏اند.

مى‏توان گفت این واژه و دیگر واژه‏هاى برگرفته از آن در قرآن کریم به طور کلّى در سه معنا به کار رفته‏اند: