«ضلل» را ضایع شدن و تباهى گرفته‏اند، به نظر مى‏رسد که واژه «ضلالت» در اصل به معناى تباهى و نابودى است؛ ولی از آن جا که منحرف شدن از راه درستِ رسیدن به مقصد، به ضایع شدن و تباهى تلاش مى‏انجامد، این واژه به تدریج در معناى «گم‏راهى» نیز حقیقت گردیده است.

راغب در مفردات مى‏گوید:

۰.الضَّلال: العدولُ عن الطریق المستقیم، و یُضادّه الهدایة، قال تعالىٰ: (فَمَنِ اهْتَدىٰ‏ فَإِنَّما یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ‏ ضَلَّ‏ فَإِنَّما یَضِلُّ‏ عَلَیْها)^۱، و یقال: الضَّلالُ لكلّ عدولٍ عن المنهج، عمداً كان أو سهواً، یسیراً كان أو كثیراً، فإنّ الطّریق المستقیم الذی هو المرتضى صعب جدّاً.^۲

۰.[واژه] «ضلال»، عدول و انحراف از راه مستقیم، و نقطه مقابلش «هدایت» است. خداى متعال مى‏فرماید: (پس کسى که هدایت یافت، به سود خویش هدایت مى‏یابد و کسى که گم‏راه شد، بر زیان خویش گم‏راه مى‏شود). گفته می‏شود: واژه «ضلال» به هر عدول و انحرافى از راه مستقیم گفته مى‏شود، خواه عمدى یا سهوى و خواه کم یا زیاد باشد. پس صراط مستقیمى که مورد خشنودى باشد، جدّاً دشوار است.

بنا بر این، آنچه برخى از واژه‏شناسان متأخّر گفته‏اند که معناى اصلىِ مادّه یاد شده، عدم اهتدا و لازمه آن ضیاع و تباهى است،^۳ صحیح به نظر نمی‏رسد.

تفاوت ميان «ضلال» و «غَیّ»

«غَیّ» یکی از واژگانی است که مفهوم «گم‏راهی» در آن نهفته است. بعضی آن را مترادف «ضلالت» دانسته‏اند و بعضی میان آن دو تفاوت گذاشته‏اند. به نظر می‏رسد

دانسته است^۱ و در تبیین معناى «ضلالت» مى‏نویسد:

۰.ضَلَّ یضِلُّ: إذا ضاع... ضَلَلتُ مَكانی: إذا لم تهتدِ له... و ضَلَّ إذا جار عن القصد. و الضَّلال و الضَّلالة مصدران.^۲

۰.«ضَلَّ یَضِلُّ» هنگامى به کار می‏رود که چیزى تباه گردد ... و «ضللتُ مکانى» وقتى به کار مى‏رود که به آن مکان، راه نیابی ... و «ضلّ» وقتى است که از راه درست و میانه منحرف شود. «الضلال» و «الضلالة» هر دو مصدرند.

ابن فارس نیز در این باره مى‏گوید:

۰.الضّاد و اللّام أصلٌ صحیح یدلّ على معنى واحد و هو ضَیاع الشیء و ذهابه فی غیر حقّه... و كلُّ جائرٍ عن القصد ضالّ، و الضَّلال و الضَّلالة بمعنى.^۳

۰.ضاد و لام، دارای بن معنایی صحیحی است که بر یک معنا دلالت دارد و آن از بین رفتن چیزى و رفتن در مسیرى است که سزاوارش نیست... و هر که راه میانه را کنار بگذارد، ضال است و «ضلال» و «ضلالة» به یک معنا هستند.

در الفروق فی اللّغة نیز آمده است:

۰.و الضَّلال بمعنى الضَّیاع، یقال: هو ضالّ فی قومه؛ أی ضائع، و منه قوله تعالىٰ: (وَ وَجَدَكَ ضَالّاً فَهَدىٰ‏)^۴ أی لا یعرفون منزلتک.^۵

۰.[واژه] «ضلال» به معناى از بین رفتن است. گفته می‏شود: «هو ضالٌّ فى قومه» یعنى او در قوم خودش تباه شده است. از همین جهت است فرمایش خداوند متعال: (وَ وَجَدَكَ ضَالّاً فَهَدى‏) یعنى منزلتت را نمى‏شناسند.

با توجّه به این که بیشتر قریب به اتّفاق واژه‏شناسان متقدّم،^۶ معناى اصلى مادّه