مى‏دادند. این کار آنان، «فسق» و انحراف از صراط مستقیم حق بود. خروج آنها از مسیر حق سبب شد که خداوند سبحان، دل آنها را نیز از حق منحرف کند؛ یعنى آنها در عمق وجود خود، نسبت به پذیرش حق احساس نفرت کنند. این احساس، مانع هدایت و موجب اضلال الهى است. در آیات دیگرى نیز بر مانعیت «فسق» از راهیابى ویژه، به صورت یک قاعده کلّى، تأکید گردیده است.^۱

۵. دروغگویى و ناسپاسى

یکى دیگر از موانع هدایت الهى که در قرآن به صورت یک قاعده کلّى مطرح شده است، دروغگویى و کفران‏پیشگى است. این معنا تنها یک بار در قرآن آمده است:

۰.(إِنَّ اللهَ لَا یَهْدِى مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفَّارٌ.^۲

۰.خدا کسى را که دروغگو و کفران‏پیشه است، هدایت نمى‏کند).

۶. اسرافکارى

اسراف نیز در قرآن، از موانع هدایت الهى شمرده شده است. اسراف به معناى گذر از مرز اعتدال، در هر کار است و مراتبى دارد و کمترین مرتبه آن، دور ریختن چیزهاى مفید و قابل مصرف، هر چند اندک،^۳ و بالاترین درجه آن، برترى‏جویى و تجاوز به حقوق مردم است که زمامداران مستبد و مستکبر مبتلا به آن اند.

پس از این که فرعون از درباریان خود خواست که مانع کشتن موسى نشوند، مؤمن آل فرعون، ضمن هشدار به آنان در مورد این کار، بر این نکته تأکید کرد که:

۰.(إِنَّ اللهَ لَا یَهْدِى مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ.^۴

۰.خداوند، کسى را که اسرافکار و بسیار دروغگوست، هدایت نمى‏کند).

دو. «کفر» عاملِ اضلال

کفر نیز مانند ظلم، مانع راهیابی ویژه و عاملی برای اضلال است. در قرآن کریم، بر نقش «کفر» در اضلال الهى، همانند نقش آن در مانعیت از هدایت او، تأکید شده است:

۰.(كَذَٰلِكَ یُضِلُّ ٱللّٰهُ ٱلْكَافِرِینَ.^۱

۰.این گونه، خداوند، کافران را گم‏راه مى‏سازد).

گفتنى است چنان که پیش از این توضیح دادیم، محرومیت کافران از هدایت الهى، معنایى جز گم‏راه کردن آنها به وسیله خدا ندارد.

۴. فِسق

فِسق به معناى خروج از مسیر حق،^۲ همانند «ظلم» و «کفر»، مانع هدایت و موجب اضلال^۳ است. یکى از موارد مانعیت «فسق» از هدایت ویژه الهى که در قرآن آمده، این است:

۰.(وَ إِذْ قالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ یٰقَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِى وَ قَد تَعْلَمُونَ أَنِّى رَسُولُ اللّٰهِ إِلَیکمْ فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ وَ اللّٰهُ لَا یهْدِى الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ.^۴

۰.[یاد کن] هنگامى را که موسى به قوم خود گفت: «اى قوم من! چرا آزارم مى‏دهید، با این که مى‏دانید من فرستاده خدا به سوى شما هستم؟». پس چون [از حق] منحرف شدند، خدا دل‏هایشان را منحرف کرد و خدا مردم فاسق را هدایت نمى‏کند).

قوم موسى مى‏دانستند که موسى علیه السلام پیامبر خداست. با این وصف، او را آزار