براى توضیح آیاتِ یاد شده و تبیین مانعیت ظلم از راهیابى ویژه، نکات زیر شایان توجّه اند:

یک. پیش از این اشاره شد که بدون توفیق الهى، محال است کسى بتواند در صراط مستقیم، هر چند واضح و روشن باشد، حرکت کند و به همین دلیل، وقتى انسان از مدار هدایت الهى خارج شد، طبعاً گم‏راه مى‏شود. بنا بر این، هدایت نکردن خداوند سبحان و اضلال او به یک معنا هستند. از امیر مؤمنان علیه السلام روایت شده است که فرمود:

۰.ألا وَ إنَّهُ مَن لا یَنفَعُهُ الحَقُّ یَضُرُّهُ الباطِلُ، وَ مَن لا یَستَقیمُ بِهِ الهُدىٰ یَجُرُّ بهِ الضَّلالُ إلَى الرَّدى.^۱

۰.بدانید که هر کس حق به او سود نرساند، باطل زیانش می‏رساند و هر کس هدایت، او را به راه راست نیاورد، گم‏راهى [و انحراف]، او را به نابودى می‏کشاند.

این سخن نیز مؤیّد این معناست که محرومیت از هدایت، جدا از ضلالت نیست و اضلالِ الهى با هدایت نکردنِ او یکى است.

دو. قرآن کریم، هدایت پاداشىِ خدا و اضلال کیفرى او را چنین تبیین فرموده است:

۰.(فَمَن یُّرِدِ اللهُ أَن یَّهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلاَمِ وَمَن یُّرِدْ أَن یضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیَّقًا حَرَجًا کَأَنَّمَا یَصَّعَّدُ فِى السَّمَاءِ کذَلِكَ یَجْعَلُ اللّٰهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لَا یؤْمِنُونَ.^۲

۰.هر که را خدا بخواهد هدایت کند، سینه او را براى [پذیرفتن] اسلام مى‏گشاید و هر که را بخواهد گم‏راه کند، سینه او را [در برابر حق] چنان تنگ مى‏گرداند که گویی در آسمان، بالا می‏رود. خداوند، پلیدى را این گونه بر

بصیرت را بگیرد و مانع درک حقایق عقلى گردد: (وَ جَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً).

پنج‏. هنگامى که هواپرستى، انسان را از مدار هدایت ویژه الهى خارج کند و او را سزاوار اضلال کیفرى نماید، راهیابى انسان به مقصد انسانیت، غیر ممکن مى‏گردد: (فَمَن یَّهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ ٱللهِ أَفَلاَ تَذَكَّرُونَ).

۲. ظلم

دومین مانع راهیابى ویژه، ظلم است. بر اساس آیات متعدّدى از قرآن کریم، «ظلم» مانع هدایت الهى است. قرآن با صراحت اعلام فرموده که:

۰.(إِنَّ ٱللهَ لَا یهْدِى ٱلْقَوْمَ ٱلظَّالِمِینَ.^۱

۰.خداوند، گروه ستمکاران را هدایت نمى‏کند).

۰.(وَٱللهُ لَا یهْدِى ٱلْقَوْمَ ٱلظَّالِمِینَ.^۲

۰.و خداوند، گروه ستمکاران را هدایت نمى‏کند).

از منظر قرآن، ظلم، نه‏تنها مانع هدایت الهى است، بلکه موجب اضلال و گم‏راه کردن ظالم از جانب خداوند سبحان نیز هست:

۰.(یُثَبِّتُ ٱللهُ ٱلَّذِینَ ءَامَنُوا بِالْقَوْلِ ٱلثَّابِتِ فِى ٱلْحَیوٰةِ ٱلدُّنْیا وَ فِى ٱلْآخِرَةِ وَ یضِلُّ ٱللهُ ٱلظَّالِمِینَ وَ یفْعَلُ ٱللهُ مَا یشَاءُ.^۳

۰.خداوند، کسانى را که ایمان آوردند، به خاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان،^۴ [هم] در این جهان و [هم] در سراى دیگر استوار می‏دارد و ستمگران را گم‏راه مى‏سازد، و خداوند، هر آنچه را بخواهد، انجام مى‏دهد).