41
پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد دوم

كانَ جَبرَئیلُ علیه السلام إذا جاءَنی بِالوَحیِ أوَّلَ ما یُلقی عَلَیَّ: «بِسمِ اللّٰه الرَّحمٰنِ الرَّحیمِ».۱

۰.جبرئیل علیه السلام هر گاه برایم وحى مى‏آورد، نخستین چیزى که بر من القا مى‏کرد، «بسم اللّٰه الرحمن الرحیم» بود.

با در نظر گرفتن این نکته که همه آنچه جبرئیل علیه السلام براى پیامبر صلی الله علیه و آله مى‏آورد، وحى قرآنى نبود، بلکه وى پیام‏هاى دیگرى نیز از جانب خداوند متعال براى پیامبر خدا صلی الله علیه و آله داشت - که «احادیث قدسی» نامیده مى‏شوند -، در جمع روایت‏های یاد شده، باید گفت: «بسمله»، تنها در صورتى نشانه پایان یک سوره و آغاز سوره‏اى دیگر بوده که با عنوان آیه قرآن نازل مى‏شده است، و گرنه در سایر موارد، تنها براى تبرّک در آغاز پیام‏هاى قدسى ذکر مى‏شده است.

۴. باعظمت‏ترين آيه قرآن

(بِسْمِ ٱللّٰهِ ٱلْرَّحْمٰنِ ٱلرَّحِیمِ)، نه‏تنها سرآغاز سوره‏هاى قرآن و جزئى از اجزاى آنهاست، بلکه در نگاه اهل بيت علیهم السلام از آن جا که مظهر اسم اعظم الهى است، باعظمت‏ترين آيه قرآن نيز به شمار مى‏رود. سليمان جعفرى نقل مى‏کند که مردى از امام کاظم يا امام رضا علیهما السلام پرسيد: باعظمت‏ترين آيه قرآن کدام است؟ امام علیه السلام فرمود: (بِسْمِ ٱللّٰهِ ٱلْرَّحْمٰنِ ٱلرَّحِیمِ).۲

این روایت، با روایات دیگرى نیز تأیید می‏شود؛ ولى نکته در خور توجّه، آن است که در شمارى از روایات، آیة الکرسى، باعظمت‏ترین آیه قرآن نامیده شده است.۳ بنا بر این، اگر صدور هر دو دسته از روایات را از اهل بیت علیهم السلام بپذیریم، باید بگوییم: مقصود از افعل تفضیل در این روایات، تفضیل نسبى است؛ زیرا «بسمله» با کوتاه بودن الفاظ و غناى والاى معنایى، مضمون آیة‏ الکرسى را هم در بر دارد.

1.. سنن الدارقطنی: ج۱ ص۳۰۵ ح۱۳.

2.. ر. ک: تفسیر العیّاشی: ج۱ ص۱۰۲ ح۸۷ و ۸۹.

3.. ر. ک: کنز العمّال: ج۱ ص۵۶۳ ح۲۵۳۹ و عوالی اللآلی: ج۱ ص۹۱ ح۲۶.


پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد دوم
40

براى تبیین این روایت، مى‏توان به چند نکته اشاره کرد:

یک. این روایت، همسو با روایاتى است که بسمله هر سوره را جزء همان سوره مى‏دانند.

دو. روایت مى‏تواند مؤیّد این دیدگاه باشد که «بسمله» در هر سوره، مدلول خاصّ خود را دارد.

سه. در جمع‏بندى میان این روایت و روایاتى که تصریح مى‏کنند «بسم اللّٰه الرحمن الرحیم» سرآغاز همه کتاب‏هاى آسمانى است، مى‏توان گفت: «بسمله»، سرآغاز همه کتاب‏های آسمانى است؛ ولی آنچه به سلیمان علیه السلام داده شده، بسمله سوره حمد است و چه بسا توانمندى‏هاى خارق‏العاده او در تسخیر جمادات، جنّیان و پرندگان، ناشى از همین آگاهى او از حقیقت این «بسمله» باشد.

۳. سرآغاز سوره‏هاى قرآن

دیگر ویژگى (بِسْمِ ٱللّٰهِ ٱلْرَّحْمٰنِ ٱلرَّحِیمِ)، این است که این آیه در ابتداى همه سوره‏هاى قرآن، به ‏استثناى سوره برائت،۱ تکرار شده است. از این رو، هنگامى که جبرئیل علیه السلام در ابلاغ وحى قرآنى «بسمله» مى‏گفت، نشانه آن بود که سوره‏اى به پایان رسیده و سوره‏ای دیگر آغاز شده است.۲ به همین جهت، «بسمله» در همه سوره‏ها، جزو سوره شمرده مى‏شود.

از سوى دیگر، مزیّن شدن رأس سوره‏ها به «بسمله»، زمینه‏اى را فراهم آورده تا امام صادق علیه السلام با تعبیرى زیبا این آیه را «تاج سوره‏هاى قرآن» بنامد.۳

گفتنى است که در روایتى، از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است:

1.. البتّه در روایتى از امام صادق علیه السلام آمده که سورۀ انفال و توبه، یک سوره ‏اند (ر. ک: تفسیر العیّاشى: ج۲ ص۷۳ ح۳).

2.. ر. ک: تفسیر العیّاشى: ج۱ ص۱۹ ح۵.

3.. «(بِسْمِ ٱللّٰهِ ٱلْرَّحْمٰنِ ٱلرَّحِيمِ) تیجانُ السُّوَرِ» (نثر الدرّ: ج۱ ص۳۵۲).

  • نام منبع :
    پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد دوم
    سایر پدیدآورندگان :
    عبدالهادي مسعودي، سيّد محمّدکاظم طباطبايي،
    تعداد جلد :
    3
    ناشر :
    انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی
    محل نشر :
    مشهد
    تاریخ انتشار :
    1398/01/01
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 2217
صفحه از 687
پرینت  ارسال به