دانسته‏اند^۱ که بنا به قواعد ابدال و تلفّظ ساده‏تر حرف «ص» در نزدیکى حرفى مانند «ط»، تبدیل به «صراط» شده است.^۲ از این رو کلمات هم‏خانواده^۳ و مشتقّات آن را باید در بسیارى از کتاب‏هاى لغت، ذیل مادّه «سرط» جستجو کرد که در کتاب‏های لغت، عنوان مستقلّى به خود اختصاص داده است.

براى نمونه ابن فارس در حرف «سین» مى‏نویسد:

۰.السین و الراء و الطاء أصل صحیح واحد یدلّ على غیبة فى مرّ و ذهاب، من ذلک: سرطت الطعام إذا بلعته؛ لأنّه إذا سرط غاب.^۴

۰.سین و راء و طاء، یک بُن معنایی صحیح دارد که بر پنهان شدن حاصل از رفتن و گذشتن دلالت می‏کند و از این گونه است «سرطت الطعام؛ طعام را بلعیدى» هنگامى که آن را فرو ببرى؛ چون وقتى بلعیده می‏شود، پنهان مى‏گردد.

و در حرف «صاد» مى‏نویسد:

۰.الصاد و الراء و الطاء، و هو من باب الإبدال، و قد ذکر فى السین و هو الطریق.^۵

۰.صاد و راء و طاء، از باب ابدال است و در [حرف] سین گفته شد که به معناى راه است.

بنا بر این، از منظر واژه‏شناسان، «صراط» نام براى مطلق راه است. گفتنى است در تبیین این واژه و نیز تفاوت میان «صراط»، «سبیل» و «طریق» نکاتى گفته شده که بیان آنها در این جا ضرورى نیست.^۶

کسانى که کفر ورزیدند و ستم کردند، خدا بر آن نیست که آنان را بیامرزد و به راهى هدایت کند * مگر به راه دوزخ که همیشه در آن ‏جا جاودان اند).

این آیه و آیات مشابه^۱ به روشنى نشان مى‏دهند که ستمگرى، نقش ویژه‏اى در محرومیت از عنایات الهى و استحقاق دوزخ دارد. آیات فراوان دیگرى نیز این معنا را تأیید مى‏کنند.^۲

مبحث دوم: معناشناسی (الصِّراطَ المُستَقیمَ)

پس از روشن شدن معنای «هدایت»، در بخش دوم تفسیر آیه (اِهدِنَا الصِّراطَ الْمُستَقِیمَ) به منظور تبیین «صراط مستقیم» در قرآن، به این مسائل خواهیم پرداخت: واژه‏پژوهی «صراط» و «مستقیم»، کاربردهای «صراط» و «مستقیم» در قرآن، مصداق‏های «صراط مستقیم»، تجسّم «صراط مستقیم»، ویژگی‏ها و مقصد «صراط مستقیم»، راه‏نمایان «صراط مستقیم» و بازدارندگان از آن‏، عوامل رسیدن به مقصد و موانع آن.

واژه‏پژوهی «صراط» و «مستقیم»

صِراط (به کسر صاد) نزد بیشتر لغت‏دانان کهن، به معناى راه^۳ و نزد برخى، راه قاصد^۴ یا راه روشن^۵ است. برخى لغت‏شناسان، اصل آن را «سراط»