تفسیر آیه ششم

(اهْدِنَا الصِّراطَ المُستَقیمَ)

(ما را به راه درست، هدایت کن)

در یک نگاه کلّی، آیات سوره فاتحة الکتاب، به دو بخش تقسیم می‏شوند:

بخش اوّل: تحمید و تمجید خداوند سبحان، اظهار نهایت خضوع و تسلیم در برابر او و نیازمندی بندگان به ذات بی‏نیاز او.

بخش دوم: مهم‏ترین و سرنوشت‏سازترین درخواست از آفریدگار، یعنی راه‏نمایی به راه درست زندگی؛ راهی که کمترین انحراف از مقصد آفرینش، نداشته باشد.

از این رو، در حدیث قدسی آمده است که خداوند سبحان می‏فرماید:

۰.قَسَمتُ فاتِحَةَ الکِتابِ بَینی وَ بَینَ عَبدی؛ فَنِصفُها لی وَ نِصفُها لِعَبدی.

۰.فاتحة الکتاب را میان خود و بنده‏ام تقسیم کرده‏ام: نیمی برای من است و نیمی برای بنده‏ام.

در ادامه حدیث نیز آمده که هر آیه‏ای را که بنده از این سوره می‏خواند، مشمول عنایتی از عنایات حق تعالی می‏گردد تا به (اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ) برسد. هنگامی که این آیه را تلاوت کرد، خداوند سبحان می‏فرماید:

۰.هٰذا لِعَبدی، وَ لِعَبدی ما سَأَلَ؛ فَقَدِ استَجَبتُ لِعَبدی، وَ أعطَیتُهُ ما أمَّلَ، وَ آمَنتُهُ مِمّا مِنهُ وَجِلَ.^۱

برگرفته از مادّه آن، یازده مورد در قالب‏های گوناگون به کار رفته‏اند که ده مورد، به معنای کمک و یاری و یک مورد، در قالب «عَوان» به معنای میان‏سال است.

* دلیل حصر استعانت: تقدیم «إیّاک» بر «نستعین» افاده حصر می‏کند؛ یعنی: ما تنها از خداوند سبحان یاری می‏خواهیم. دلیل حصرِ یاری‏جویی به خداوند سبحان، یک جمله است: «لا قُوّة إلّا باللّٰه»؛ یعنی در جهان جز او هیچ نیروی مستقلّی وجود ندارد و توانایی همه توانمندان، از او و به اراده اوست.

* استعانت از خدا و استفاده از اسباب: بهره‏گیری از اسباب، نه‏تنها منافاتی با انحصار یاری‏جویی به خدا ندارد، بلکه در قرآن و روایات اهل ‏بیت علیهم السلام به آن توصیه شده است. در این باره، فرقی میان موحّد و مشرک نیست و تفاوت آنها در این است که موحّد در تنگناها ناامید نمی‏گردد و نیز از ابزار نامشروع برای رسیدن به هدف استفاده نمی‏کند.

* لازمه صداقت در قرائت (إِیَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاكَ نَسْتَعِینُ): تنها کسی می‏تواند صادقانه بگوید «إیّاک نعبد و إیّاک نستعین» که مراتب توحید افعالی را طی کرده باشد. بنا بر این، مبدأ حصر «عبادت» و «استعانت»، حقیقت توحید است. از این رو، توحید و توکّل، از یکدیگر قابل تفکیک نیستند.

* صداقت جمعی، در حصر عبادت و استعانت: خداوند مهربان از روی لطف به بندگان، آیه (إِیَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاكَ نَسْتَعِینُ) را در قالب جمع، تعلیم فرموده تا همه بتوانند در گفتن آن در نماز (از باب تغلیب) صادق باشند.

* برکات حصر استعانت: انحصار یاری‏جویی به خداوند منّان و توکّل بر او در کارها، برکات فراوانی در زندگی مادّی و معنوی انسان دارد که مهم‏ترین آنها عبارت اند از: برخورداری از اراده قوی، احساس بی‏نیازی و عزّت، بهره‏مندی از امدادهای غیبی، آسان شدن سختی‏ها و کارسازی و سبب‏سازی الهی که جامع‏ترینِ برکات آن است.