به سخن دیگر، بهره‏گیرى از اسباب براى رسیدن به مسبّبات، تقدیر الهى است و در این باره تفاوتى میان موحّد و غیر موحّد نیست. از این رو نمى‏توان به بهانه تمسّک به توکّل بر خدا و استعانت از او، اسباب را نادیده گرفت.

در روایتى از امام صادق علیه السلام نقل شده که: یکى از پیامبران بیمار شد؛ ولى حاضر نشد دارو مصرف کند، با این استدلال که: درمان نمى‏کنم تا همان کسى که بیمارم کرده است، خود، درمانم کند. خداوند عز و جل به او وحى کرد که:

۰.لا أشفیکَ حَتّى تَتَداوىٰ؛ فَإِنَّ الشِّفاءَ مِنّی.^۱

۰.تا درمان نکنى، شفایت نمى‏دهم. شفا از من است.

نقل شده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در پاسخ مردى که از ایشان پرسید: «زانوى استرم را ببندم و به خدا توکّل کنم، یا رهایش بگذارم و توکّل کنم؟» فرمود:

۰.اِعقِلها وَ تَوَكَّل.^۲

۰.با توکّل، زانوى اُشتر ببند.

همچنین در روایت دیگر آمده است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عدّه‏اى را دید کشاورزى نمى‏کنند. به آنها فرمود: شما چه کاره‏اید؟ گفتند:

۰.نَحنُ المُتَوکَّلونَ.

۰.ما توکّل کنندگانیم.

فرمود:

۰.لا، بَل أنتُمُ المُتَّكِلونَ.^۳

۰.نه، شما سربار [دیگران] هستید!

بنا بر این، در بهره‏گیرى از اسباب، تفاوتى میان موحّد و غیر موحّد نیست؛ ولی

۵. كارسازى الهى

جامع‏ترین برکتِ حصر استعانت، بهره‏گیرى از کارسازى الهى است که موحّدان راستین یعنى اهل تقوا و توکّل، از آن برخوردارند. قرآن کریم تصریح مى‏فرماید:

۰.(وَ مَن یَتَّقِ اللهَ یَجْعَل لَّهُ ‏مَخْرَجًا * وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ وَ مَن یَتَوَكَّلْ عَلَى اللهِ فَهُوَ حَسْبُهُ.^۱

۰.هر کس تقواى الهى پیشه کند، خداوند براى او راه برون‏رفتى [از دشوارى‏ها] قرار مى‏دهد * و از جایى که گمان نمى‏کند، او را روزى مى‏دهد، و کسى که بر خدا توکّل کند، او برایش بس است).

سایر آیات^۲ و روایات مشابه^۳ به روشنى دلالت دارند که اعتماد به خداى سبحان، بهترین سرمایه حیات طیّبه و سعادت دنیا و آخرت است و خداوند متعال، بهتر از هر کارگزارى، براى کسى که امورش را به او واگذار کند و از او یارى جوید، کارسازى مى‏نماید.

چگونگی بهره‏گیری موحّد از اسباب

پیش از این توضیح دادیم که به کارگیرى ابزار و اسبابى که در نظام آفرینش، راه رسیدن به مقصودند، در اسلام نه‏تنها ممنوع نیست، بلکه لازم و ضرورى است؛ زیرا یاری رساندن الهی، بر اساس سنّت او از طریق اسباب انجام می‏گیرد.

بنا بر این، شخص موحّد در عین حال که باور دارد تنها نیروى مؤثّر در جهان خداست، در راه رسیدن به مقصود، از همه توان خود و از همه اسباب و امکانات لازم بهره مى‏گیرد.