لِلعِبادَةِ فَعَبَدتُکَ.^۱

۰.معبودا! تو را نه از ترس مجازاتت عبادت مى‏کنم و نه به شوق پاداشت؛ بلکه چون تو را شایسته پرستش یافتم، عبادتت مى‏کنم.

در این مرتبه از اخلاص، عبادت کننده برای تأمین منافع دنیوی یا اخروی خود، خدا را عبادت نمی‏کند؛ بلکه چون او را شایسته عبادت و بندگی می‏داند، عبادت می‏نماید.

دلیل شایستگی خداوند سبحان برای عبادت، نعمت‏هایی است که به انسان ارزانی داشته است. در این باره از امام رضا علیه السلام روایت شده که فرمود:

۰.لَو لَم یُخَوِّفِ اللهُ النّاسَ بِجَنَّةٍ وَ نارٍ، لَكانَ الواجِبُ أن یُطیعوهُ وَ لا یَعصوهُ؛ لِتَفَضُّلِهِ عَلَیهِم وَ إحسانِهِ إلَیهِم وَ ما بَدَأَهُم بِهِ مِن إنعامِهِ الَّذی مَا استَحَقّوهُ.^۲

۰.اگر خداوند مردم را به بهشت و دوزخی هم وعده و وعید نمی‏داد، باز لازم بود که از او اطاعت کنند و نافرمانی‏اش نکنند؛ زیرا به آنان تفضّل و نیکی فرموده و نعمت‏هایش را در اختیارشان گذاشته است، بی ‏‏آن که استحقاق آن را داشته باشند.

امام زین العابدین علیه السلام در این باره می‏فرماید:

۰.إنّی أكرَهُ أن أعبُدَ اللهَ وَ لا غَرَضَ لی إلّا ثَوابُهُ، فَأَكونَ كَالعَبدِ الطَّمِعِ المُطَمَّعِ؛ إن طَمِعَ عَمِلَ وَ إلّا لَم یَعمَل، وَ أكرَهُ أن لا أعبُدَهُ إلّا لِخَوفِ عِقابِهِ، فَأَكونَ كالعَبدِ السّوءِ؛ إن لَم یَخَف لَم یَعمَل.

۰.خوش ندارم که خدا را عبادت کنم و از آن هدفی نداشته باشم جز [رسیدن به] پاداش او؛ زیرا در این صورت، مانند برده طمعکارم که اگر به چیزی چشم ‏داشته باشد، کار می‏کند، و گرنه کار نمی‏کند. همچنین خوش ندارم

نزدیکی آن به رضای خداوند سبحان است. از این رو، به هر اندازه که خواست‏های دنیوی انسان در عبادت، کم‏رنگ‏تر باشد، اخلاص او افزایش می‏یابد تا به بالاترین مراتب اخلاص عبادی دست ‏یابد. بر این اساس، مراتب اخلاص اخلاقی را می‏توان بدین‏ سان برشمرد:

یک. عبادت با انگيزه منافع دنيوى

مرتبه نخست اخلاص اخلاقی، این است که عمل، به عنوان ریا و خودنمایی نباشد، بلکه برای تقرّب به خدا باشد، هر چند محرّک اصلی و به تعبیر دیگر، «داعی بر داعی» منافع دنیوی است، مانند کسی که برای گذران زندگی، برای انجام نماز یا روزه قضای میّت اجیر می‏شود. در این جا، اجیر اگر قصد قربت نکند، عبادت تحقّق نمی‏یابد؛ ولی با این که قصد قربت دارد، انگیزه اصلی او از اجیر شدن، منافع دنیوی است. این نوع عبادت، پایین‏ترین درجه عبادت است. این نکته در مورد سایر عبادات و مستحبّات که به قصد رسیدن به آثار و منافع دنیوی انجام می‏گیرند، جاری است.

دو. عبادت با انگيزه منافع اُخروى

گاهی انسان خدا را با قصد قربت عبادت می‏کند و هیچ گونه منافع دنیوی را در نظر ندارد؛ ولی انگیزه اصلی او منافع اُخروی، یعنی مصونیت از آتش دوزخ یا برخورداری از نعمت‏های بهشت است. این، دومین مرتبه اخلاص اخلاقی است.

سه. عبادت، به دليل شايستگى خداوند سبحان

سومین و بالاترین مرتبه اخلاص اخلاقی، آن است که تنها محرّک انسان برای عبادت، شایستگی خداوند سبحان برای خضوع و فرمانبری باشد. عبادت پیشوایان اسلام بدین گونه بوده است، چنان که امام علی علیه السلام می‏فرماید:

۰.إلٰهی! ما عَبَدتُکَ خَوفاً مِن عِقابِکَ، وَ لا رَغبَةً فی ثَوابِکَ، وَ لٰكِن وَجَدتُکَ أهلاً