الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الأَقْصَى؛^۱ پاکا آن [خداوندی] که شبى بنده خویش را از مسجد الحرام تا مسجد الأقصى برد!) به نقش عبودیت و اطاعت خداوند متعال در رشد و تعالی فوق تصوّر انسان اشاره دارد. بنا بر این، باید در تفسیر آیاتی که این واژه در آنها به کار رفته، به حکمت استفاده از این واژه، توجّه گردد.

رابطه «عبد» و «عبادت»

با تأمّل در مفهوم «عبد» و «عبادت» مشخّص می‏شود که پیوند خاصّی میان این دو مفهوم وجود دارد و آن پیوند ایجاب می‏کند که «عبادت» حقّ ویژه خداوند متعال باشد؛ زیرا انسان، تنها «عبد» خداست؛ یعنی حقیقتاً مملوک هیچ کس جز او نیست. بنا بر این، غیر از او به عنوان اِله و معبود، شایستگیِ خضوع ندارد و هیچ کس نباید غیر او را عبادت کند.

به سخن دیگر، انسان یک مالک حقیقی بیشتر ندارد و او خداوند متعال است. اوست که مالک همه چیز و همه کس است: (للهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ؛^۲ فرمان‏روایی آسمان‏ها و زمین از آنِ خداوند است) و ملکیت غیر او، جعلی و اعتباری است. از این رو حتّی در دوران برده‏داری، بر پایه برخی از روایات، شایسته نیست که انسان، دیگری را «عبد» خود بنامد، چنان که از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که می‏فرماید:

۰.لا یَقولَنَّ أحَدُكُم‏ عَبدی‏ وَ أمَتی؛ كُلُّكُم عِبادٌ وَ إماءٌ.^۳

۰.هیچ یک از شما نباید بگوید: بنده من و کنیز من؛ [زیرا] همه شما (مردان و زنان) بنده و کنیز [خدا] هستید.

بر این اساس، به دلیل این که همه انسان‏ها، تنها، عبد و مملوک خدای

۹. برده‏ها

در قرآن، پنج بار، برای برده‏ها «عبد» به کار رفته است، مانند:

۰.(ضَرَبَ اللهُ مَثَلاً عَبْدًا مَّمْلُوكًا لَا یَقْدِرُ عَلَى شَىْ‏ءٍ وَ مَن رَزَقْنَاهُ مِنَّا رِزْقًا حَسَنًا فَهُوَ یُنفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَ جَهْرًا هَلْ یَسْتَوُونَ الْحَمْدُ لِلهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا یَعْلَمُونَ.^۱

۰.خدا مَثَلی می‏زند: بنده‏ای زرخرید که هیچ کاری از او بر نمی‏آید. آیا [او] با کسی که به وی از جانب خود، روزیِ نیکو داده‏ایم و او از آن در نهان و آشکار انفاق می‏کند، یکسان است؟ ستایش، خدای راست. [نه] بلکه بیشترشان نمی‏دانند).

آماری که ارائه شد، نشان می‏دهد که در قرآن، کلمه «عبد» یا جمع آن («عباد» و «عبید»)، بجز در پنج مورد اخیر، در مملوک حقیقی به کار رفته است.

شایان ذکر است که دو واژه «عبد» و «عباد» در ترکیب‏های مختلف و در مورد افراد و اصناف گوناگون، مفاهیم ویژه‏ای را پدید می‏آورند، چنان که ترکیب «عباد» و «الرحمٰن» در سه آیه (وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمانِ إِناثاً؛^۲ فرشتگان را که بندگان [خداى] رحمان ‏اند، مادینه انگاشتند)، (وَ عِبادُ الرَّحْمانِ الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَى الأَرْضِ هَوْناً؛^۳ بندگان [خداوندِ] رحمان آنان اند که بر زمین، فروتنانه گام بر مى‏دارند) و (جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتی‏ وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَیْبِ؛^۴ بهشت‏هایى جاودان که [خداوند] رحمان به بندگانش در [جهان] نهان، وعده کرده است) اشاره به رحمت و عنایت ویژه‏ای است که فرشتگان و انسان‏های شایسته از آن بهره‏مند می‏شوند.

همچنین کاربرد کلمه «عبد» در آیه (سُبْحانَ الَّذی أَسْرى‏ بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ