ج - زمین

دسته سوم از گواهان، مکان‏هایى هستند که انسان در آنها کار نیک یا بد انجام داده است:

۰.(یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا * بِأَنَّ رَبَّك أَوْحَى لَهَا.^۱

۰.در آن روز، زمین [تمام] خبرهایش را بازگو مى‏کند * چراکه پروردگارت به او وحى کرده است).

در روایتى از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمده که فرمود: مى‏دانید منظور از «خبرهاى زمین» چیست؟ اصحاب گفتند: خدا و رسولش آگاه‏ترند. فرمود:

۰.فإنَّ أخبارَها أن تَشهَدَ عَلىٰ کُلِّ عَبدٍ وَ أمَةٍ بِما عَمِلَ عَلىٰ ظَهرِها، تَقولُ: عَمِلَ کَذا و کَذا.^۲

۰.خبرهاى آن، این است که به هر کارى که هر بنده‏اى، از مرد و زن، بر روى آن انجام داده است، گواهى مى‏دهد و مى‏گوید: او چنین و چنان کرد.

د - اجزاى بدن

دسته چهارم از گواهان، اجزاى بدن خود انسان هستند که گواهى مى‏دهند چه کارهایى به وسیله آنها انجام شده است:

۰.(یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُم بِمَا کانُواْ یَعْمَلُونَ.^۳

۰.روزی که زبان‏هایشان و دست‏ها و پاهایشان بر ضدّ آنها به اعمالى که انجام داده‏اند، گواهى مى‏دهند).

۰.(حَتَّى إِذَا مَا جَآءُوهَا شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصَارُهُمْ وَ جُلُودُهُم بِمَا کانُواْ یَعْمَلُونَ * وَ قَالُواْ لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتُّمْ عَلَیْنَا قَالُواْ أَنطَقَنَا اللهُ الَّذِى أَنطَقَ کلَّ شَىْ‏ءٍ.^۴

پس چگونه است [حالشان] آن روزى که از هر امّتى، گواهى [بر اعمالشان] مى‏آوریم و تو را [نیز] بر آنان گواه خواهیم آورد؟).

در روایتی طولانی از امیر مؤمنان علیه السلام که در آن به موضوع محشر پرداخته، «گواه بودن پیامبران» بیان شده است:

۰.فَیَقومُ‏ الرُّسُلُ‏ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِم فَیَشهَدونَ فی هٰذَا المَوطِنِ، فَذٰلِکَ قَولُهُ: (فَکیْفَ إِذَا جِئْنَا مِن کلِّ اُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَجِئْنَا بِك عَلَى هَؤُلاَءِ شَهِیدًا).^۱

۰.سپس پیامبران - که درود خدا بر ایشان باد - بر مى‏خیزند و در این جایگاه، گواهى مى‏دهند. این است سخن خداوند که: (پس چگونه است [حالشان‏] آن گاه که از هر امّتى، گواهى می‏آوریم و تو را [نیز] بر آنان گواه خواهیم گرفت؟).

ب - فرشتگان

دسته دوم از گواهان، فرشتگانى هستند که مأمور ثبت و ضبط اعمال اویند:

۰.(وَ جَآءَتْ کلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَآئِقٌ وَ شَهِیدٌ.^۲

۰.هر انسانى در حالی وارد محشر مى‏گردد که با او پیش‏بر و گواهى است).

هر انسانى که وارد محشر مى‏شود، دو مأمور او را همراهى مى‏کنند: یکى، پشت سر او براى حرکت دادنش به سوى محکمه عدل الهى و دیگری، پیش روى او براى گواهى دادن بر اعمالش. امام على علیه السلام با اشاره به آیه یاد شده مى‏فرماید:

۰.( کُلُّ نَفسٍ مَعَها سائقٌ و شَهیدٌ): سائقٌ یَسوقُها إلىٰ مَحشَرِها، وَ شاهِدٌ یَشهَدُ عَلَیها بِعَمَلِها.^۳

۰.با هر کسى [که مى‏آید]، سوق دهنده و گواهى دهنده‏اى است. سوق دهنده او را به سوى محشر مى‏راند و گواهى ‏دهنده به کارهایى که کرده است، گواهى مى‏دهد).