واژه‏پژوهی «ربّ»

هیئت «ربّ»، مى‏تواند صفت مشبّهه^۱ یا مصدر براى مبالغه باشد^۲ و برخى، آن را اسم فاعل دانسته‏اند^۳ که در اصل «رابّ» بوده است.

این هیئت، از مادّه «ر ب ب» و مضاعف است. ظاهراً این واژه را نمى‏توان از مادّه «ر ب و» یا «ر ب ى» که ناقص‏ اند، دانست، مگر بر مبناى اشتقاق اکبر.^۴ ابن فارِس براى مادّه «رب»، سه اصل بیان کرده است:

۰.الراء و الباء یدلّ على اُصول: فالأوّل: إصلاح الشى‏ء وَ القیام علیه. فالربّ المالک و الخالق و الصاحب؛ و الربّ المصلح للشّى‏ء...

۰.وَ الأصل الآخر: لزوم الشّى‏ء وَ الإقامة علیه و هو المناسب للأصل الأوّل... وَ الأصل الثالث: ضمّ الشى‏ء للشّى‏ء وَ هو أیضاً مناسب لما قبله وَ متى أنعم النظر كان الباب كلّه قیاساً واحداً.^۵

۰.«راء» و «باء»، بر چند بُن معنایى دلالت مى‏کند: نخست، اصلاح چیزى و به پا خاستن براى آن. پس رب، به معناى مالک و خالق و صاحب، و همچنین رب، به معناى اصلاح کننده چیزى است... . بُن معنایى دیگر،

اوّل. برترى حمد بر نعمت، بدین معناست که نعمت حمد، از نعمتى که خداوند متعال برای آن ستایش مى‏شود، بزرگ‏تر است.

دوم. مقصود، این است که حمد، چون موجب نزدیکى انسان به خداى سبحان و رسیدن به جایگاه کرامت او مى‏شود، از نعمتى که به او داده شده، برتر است؛ زیرا اثر آن نعمت براى انسان، کمتر از برکات حمد براى اوست.^۱

گفتنى است که احتمال دوم در حدیثى از پیامبر صلی الله علیه و آله به صورت روشن بیان شده است. متن سخن پیامبر صلی الله علیه و آله این است:

۰.لَو أنَّ الدُّنیا كُلَّها لُقمَةٌ واحِدَةٌ فَأَكَلَهَا العَبدُ المُسلِمُ ثُمَّ قالَ: «الحَمدُ لِلهِ»، لَكانَ قَولُهُ ذٰلِکَ خَیراً لَهُ مِنَ الدُّنیا وَ ما فیها.^۲

۰.اگر همه دنیا یک لقمه شود و بنده مسلمان، آن را بخورد و سپس بگوید: «ستایش، خداى را»، این گفته او برایش از دنیا و هر آنچه در دنیاست، بهتر باشد.

شایان ذکر است که در احادیث اهل بیت علیهم السلام نکات ارزنده‏اى در باره برکات حمد و جایگاه‏هاى آن آمده که ارتباط نزدیکى با تفسیر حمد ندارند و به همین دلیل، از شرح آنها در این جا صرف ‏نظر مى‏کنیم.^۳

مبحث دوم: معناشناسی (رَبِّ)

مطالبی که در این بخش بررسی می‏گردند، عبارت‏ اند از: واژه‏پژوهی «ربّ»، کاربردهای «ربّ» در قرآن، جلوه‏های ربوبیّت الهی، و در ادامه جمع‏بندی مطالب ارائه می‏گردد.