أوَّلَ جَزاءِ مَحَلِّ نِعمَتِهِ، وَ آخِرَ دَعویٰ أهلِ جَنَّتِهِ.^۱

۰.ستایش، خدایى را که در قرآن، خویشتن را ستوده است و کتاب خود را با ستایش، گشوده است و ستایش را نخستین پاداشِ سراى نعمتش (بهشت) و واپسین نیایش اهل بهشتش قرار داده است.

در روایتى دیگر نقل شده که امیر مؤمنان علیه السلام در یکى از سخنرانى‏هایش فرموده:

۰.الحَمدُ لِلهِ الَّذی جَعَلَ الحَمدَ مِفتاحاً لِذِكرِهِ، وَ سَبَباً لِلمَزیدِ مِن فَضلِهِ، وَ دَلیلاً عَلیٰ آلائِهِ وَ عَظَمَتِهِ.^۲

۰.ستایش، خدایى را که ستایش را کلید ذکر^۳ خویش و وسیله افزونى احسانش و راه‏نما بر نعمت‏ها و بزرگى‏اش قرار داد.

۵. برتری بر تسبیح

در روایتى از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله^۴ آمده است:

۰.التَّسبیحُ نِصفُ المیزانِ، وَ الحَمدُ یَملَؤُهُ، وَ التَّكبیرُ یَملَأُ ما بَینَ السَّماءِ وَ الأَرضِ.^۵

۰.«سبحان اللّٰه‏ گفتن»، نیمى از ترازو[ى اعمال] را مى‏گیرد و «الحمد للّٰه‏ گفتن»، آن را پُر مى‏کند و «اللّٰه‏ أکبر گفتن»، از زمین تا آسمان را آکنده مى‏سازد.

بنا بر این، یکى از ویژگى‏هاى حمد، برتری حمد بر تسبیح است؛ زیرا تسبیح، نیمی از میزان را پر می‏کند و حمد، همه آن را. براى تبیین این ویژگى چند مسئله باید با بحث و بررسى روشن شود:

اگر از نظر قوّت سند به مقایسه این دو دسته روایت بپردازیم، تقدّم با احادیث دسته اوّل است؛ چرا که به اصطلاح، «مُستفیض» هستند و مى‏توان ادّعاى قطع به صدور آنها داشت؛ ولى احادیث دسته دوم، ظاهراً تنها در شمارى از منابع اهل سنّت آمده‏اند، گرچه باید توجّه داشت که مضمون این دسته از احادیث نیز در هماهنگى با قرآن و سیره عملى اهل بیت علیهم السلام در خطابه‏هاست. از این رو، نمى‏توان صدور آنها را انکار کرد، ضمن این که جمع دلالى میان هر دو دسته، امکان‏پذیر است.

وجه جمع نخست، این که: مقصود از آغاز کردن با تحمید، آغاز نسبى است، بدین معنا که شایسته است کارهاى مهم، نخست با نام خدا و سپس با تحمید، آغاز شود و چنان که در برخى احادیث آمده، درود فرستادن بر خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله پس از تسمیه و تحمید، مقدّمات بهره‏گیرى کامل از آن کار را تکمیل مى‏کند.

مؤیّد این احتمال، احادیثى هستند که تصریح مى‏کنند خداوند سبحان، کتاب خود را با حمد آغاز کرده است، در صورتى که مى‏دانیم قرآن با «بسمله» آغاز شده است. بنا بر این، بى ‏تردید، مقصود، آغاز نسبى است.

وجه جمع دوم، این که: آنچه مطلوب است، آغاز کردن کارها با نام و یاد خداست و این امر، هم با تسمیه قابل تحقّق است و هم با تحمید، چنان که هنگام ذبح، مطلق ذکر کافى است، چه در قالب تسمیه باشد و چه در قالب تسبیح یا تحمید.

۴. سرآغاز قرآن

چهارمین ویژگى حمد، این است که کتاب خداى سبحان با آن آغاز شده است. امام رضا علیه السلام در این باره مى‏فرماید:

۰.الحَمدُ لِلهِ الَّذی حَمِدَ فِی الكِتابِ نَفسَهُ، وَ افتَتَحَ بِالحَمدِ كِتابَهُ، وَ جَعَلَ الحَمدَ