تفاوت ميان «حمد» و «مدح»

شمارى از واژه‏شناسان و نیز مفسّران قرآن کریم، تفاوت‏هایى میان مفاهیم «حمد» و «مدح» ذکر کرده‏اند که اینک به نقد و بررسى آنها مى‏پردازیم.

۱. اختصاص «حمد» به كار زيباى اختيارى

گفته‏اند که «حمد»، به امور زیباى اختیارى اختصاص دارد، بدین معنا که تنها در برابر کارهاى نیکِ اختیارى است؛ امّا «مدح» در مورد امور خارج از اختیار نیز به کار مى‏رود. مثلاً چهره زیبا و قامت رعنا با این که اختیارى نیستند، قابل مدح اند؛ ولى قابل حمد نیستند. در مقابل، دانش، سخاوت و بخشندگى، هم ممدوح اند و هم محمود. بنا بر این، حمد، اخصّ از مدح است؛ یعنى هر حمدى، مدح است؛ امّا هر مدحى، حمد نیست.^۱

با عنایت به کاربردهاى قرآنى واژه «حمد»، به نظر مى‏رسد که متعلَّق «حمد» مى‏تواند زیبایى‏هاى ذاتى باشد، چنان که این مطلب از روایاتى هم استفاده مى‏شود، مانند:

۰.الحَمدُ للّهِ الأَوَّلِ بِلا أوَّلٍ كانَ قَبلَهُ، وَ الآخِرِ بِلا آخِرٍ یَكونُ بَعدَهُ.^۲

۰.ستایش، خدایى را که نخستینِ بى‏پیشین است و آخرینِ بى‏پسین.

بنا بر این، میان حمد و مدح، از این جهت تفاوتی وجود ندارد و هر دو در امور ذاتى، وصفى و فعلى کاربرد دارند، همان طور که مؤلّف ریاض السالکین در شرح دعاى اوّل صحیفه سجّادیه، آن را این گونه تعریف مى‏کند:

۰.الحمد هو الثّناء علی ذی علم بكماله؛ ذاتیّاً كان: كوجوب الوجود و الاتّصاف بالكمالات و التّنزّه عن النّقائص؛ أو وصفیّاً: ككون صفاته كاملةً واجبةً؛ أو فعلیّاً:

گاهى نیز در باب تفعیل، معناى «نسبت» نهفته است و در این کاربرد، «تحمید» به معناى نسبت دادن حمد و ستودگى به خداوند است.

خلیل بن احمد فراهیدى، «حمد» و «تحمید» را چنین معنا مى‏کند:

۰.الحَمدُ: نقیضُ الذمّ، یقال: «بَلَوته فأحمَدته» أى وجدته حمیداً محمودَ الفعال وَ حَمِدته على ذلک... وَ التَّحمید: كثرة حمد اللّٰه‏ بحُسن المحامد... و الحمد: الثناء.^۱

۰.حمد، نقیض ذم (نکوهش) است. گفته مى‏شود: «بلوته فأحمدته»، یعنى: او را آزمودم و او را ستودنى و پسندیده‏کردار یافتم و او را بر آن ستودم... «تحمید» یعنى ستودن بسیار خداوند با ستایش‏هاى نیکو... «حمد» یعنى ثنا گفتن.

ابن فارِس، در تبیین معناى «حمد» مى‏گوید:

۰.الحاء وَ المیم وَ الدال، كلمة واحدة وَ أصل واحد یدلّ على خلاف الذمّ، یقال: «حمدت فلاناً أحمده»، وَ «رجل مَحمود و مُحمّد» إذا كثرت خصاله المحمودة غیر المذمومة... وَ لهٰذا الّذى ذكرنا سمّى نبیّنا محمّداً صلی الله علیه و آله.^۲

۰.«ح م د»، یک کلمه و داراى یک بُن معنایى است و بر معناى خلاف «ذم (نکوهش)» دلالت دارد. گفته مى‏شود: «حَمَدتُ فلاناً أحمَدُه» و «رَجلٌ محمود و محمّد»، آن گاه که کسى صفات و خصلت‏هاى پسندیده فراوان دارد... و به همین دلیلى که بیان کردیم، پیامبر ما «محمّد» نامیده شده است.

ولى برخى از مفسّران،^۳ «حمد» را در مقابل «لَوم (سرزنش و خرده گرفتن)» قرار داده‏اند. گفتنى است کسانى که «حمد» را ویژه فعل شایسته اختیارى دانسته‏اند،^۴ باید آن را در مقابل «لَوم» قرار دهند؛ زیرا «لَوم» نیز به فعل ناشایسته اختیارى اختصاص دارد.