۱. كمک كردن به معنايابى واژه‏ها

برخى روایات ضعیف، به کشف ظهور تصوّرى و فهم لغات اساسىِ به کار رفته در قرآن و نیز احادیث معتبر، کمک مى‏کنند. شمارى از روایات ضعیف السند، به وسیله راویان آشنا به زبان عربى نقل شده‌اند و مى‏توان از آنها به عنوان یکى از منابع کهن بهره‌بردارى کرد. این کار با گردآورى کامل کاربردهاى واژه در همه متون، میسّر است، خواه طریق دستیابى به آنها قوى یا ضعیف باشد.

عالمان غریب‏نگار، چه در عرصه غریب القرآن و چه در عرصه غریب الحدیث، با استفاده از همین کاربردها، به معناى اصلى یا کاربردى واژه، نائل مى‏آمده‏اند. آنان به هیچ روى در سند حدیث نمى‏نگریسته‏ و یا دستِ کم، دقّت‏هاى ویژه فقه و کلام را در اسناد روایات، اِعمال نمی‌کرده‏اند. آنچه براى آنان مهم بوده، عرب و فصیح بودن فردى بوده که واژه مورد نظر را به کار برده است.^۱

محدّثانِ نخستین نیز چنین بوده‏اند. براى نمونه، کلینى در تبیین معناى «صمد» که تنها یک بار در قرآن کریم به کار رفته، دو روایت آورده که در سند روایت اوّل، فردى ضعیف به نام «محمّد بن ولید» است و سند روایت دوم نیز در بر دارنده افرادى مانند: «محمّد بن عیسى» و «جابر جُعفى» است که وثاقتشان، مورد اختلاف است. این دو روایت را مى‏آوریم؛ امّا شایان ذکر است که کلینى به دیگر کاربردهاى «صمد»، بویژه در اشعار و متون کهن عرب نیز توجّه داشته و همسویى آنها را با معناى روایى، نشان داده است:

۰.عَلِیُّ بنُ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ، عَن سَهلِ بنِ زِیادٍ، عَن مُحَمَّدِ بنِ الوَلِیدِ - وَ لَقَبُهُ شَبابٌ الصَّیرَفِیُّ - عَن دَاوُودَ بنِ القَاسِمِ الجَعفَرِیِّ، قالَ: قُلتُ لِأَبی جَعفَرٍ الثّانی صلی الله علیه و آله: جُعِلتُ فِدَاکَ، مَا الصَّمَدُ؟ قالَ: «السَّیِّدُ المَصمودُ إلَیهِ فِی القَلیلِ وَ الكَثِیرِ».^۲

حدیث، نقل مى‏کند. مطابق گزارش علّامه، این مفسّر، وجود داشتن میوه در غیر وقت متعارفش در محراب مریم علیها السلام و نیز درخواست زکریّا علیه السلام را - که نشانه‏اى براى تشخیص وحى شیطانى از رحمانى بوده -، امورى غیر قابل اثبات خوانده و آنها را انکار کرده است. دلیل او، عدم ذکر این امور در قرآن و روایات نبوى و نیز نبودِ گزارش‏هاى تاریخى معتبر در این باره است. علّامه، در پاسخ این مفسّر، از شیوه تقویت با قرآن، سود جسته و چنین بیان داشته است:

۰.اگر چه روایات در این باره، خالى از ضعف سندى نیستند و لزومِ قبول ندارند، امّا تدبّر در آیات، موجب تقریب به ذهن آنها مى‏شود، بویژه آن که روایات نقل شده از اهل بیت علیهم السلام در بر دارنده امرى نیستند که نزد عقل، جایز نباشند.^۱

کاربردهای احادیث تفسیری ضعيف

احادیث ضعیف السند، تا آن گاه که از صدورشان اطمینان نیافته‏ایم، نمى‏توانند در پرده‏بردارى از معنا و مدلول آیات قرآن، کاشفى اطمینان‏بخش و حجّت‏آور باشند؛ امّا این به معناى بى‏فایده بودن آنها نیست. این روایات، در موارد بسیارى، تصحیف‏ها و تحریف‏هاى سهوى و عمدى در متن احادیث صحیح را نشان داده و به جریان نقل صحیح حدیث، کمک کرده‏اند. این دسته از احادیث، همچنین مى‏توانند در عرصه‏هاى گوناگون دیگرى به کار آیند، از جمله: گوشه‏اى از فضاى فرهنگى روزگار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و ائمّه علیهم السلام را به ما بشناسانند و زمینه صدور برخى روایات را روشن کنند، به کشف ظهور تصوّرى و فهم لغات اساسى و واژه‏هاى دخیل در فهم احادیث صحیح و هم‏خانواده، یارى رسانند و حتّى گاه، موجب تقویت محتوایى و حصول استفاضه در برخى از احادیث شوند. در این جا به برخى از این کاربردها، اشاره مى‏کنیم: