مشترک میان همه مکتب‏ها و گونه‏هاى تفسیرى بنا شده است. براى نمونه، در این تفسیر نیز الهى بودن الفاظ قرآن و تهى بودن آن از تناقض درونى و مصونیت آن از تحریف، مسلّم انگاشته مى‏شود و گردن نهادن به قوانین عامّ منطقى و زبانى نیز یک پیش‏فرض مقبول به شمار مى‏آید. این مبانى به دلیل پذیرش همگانى، نیاز چندانى به بحث و بررسى ندارند. آنچه بیش از مبانى عام و مشترک به بررسى نیاز دارد، مبانى خاصّ تفسیر روایى است که در جاى خود به آنها مى‏پردازیم.

نکته دیگر، این که: برخى از مبانى تفسیر روایى، میان شیعه و اهل سنّت، مشترک و برخى متفاوت‌ اند. براى نمونه، ما به عصمت امامان اهل بیت علیهم السلام باور و به تفاوت بنیادین دانش قرآنى ایشان با صحابیان و تابعیان، اعتقاد داریم. همچنین توانایى تأویل همه قرآن را در قلمرو دانش راسخ ایشان مى‏دانیم و اختلاف و تناقض در سخنان آنان را بویژه در عرصه تفسیر قرآن، غیر واقعى و نیازمند حلّ و فصل مى‏دانیم. گفتنى است در این نوشتار، به مبانى خاصّ شیعى پرداخته شده است.

دسته‏بندى مبانى تفسیر

دسته‏بندی‌هاى گوناگونى از مبانى تفسیر، ارائه شده‌اند. در یک دسته‏بندى، مبانى تفسیرى، به «نظرى» و «کاربردى»، و در دسته‏بندى دیگر، به «برون‏متنى» و «درون‏متنى» و در یک دسته‏بندى رایج، به «صدورى» و «دِلالى» تقسیم شده‏اند.^۱

مبانى صدورى، ناظر به قالب و شکلِ ارائه هستند، مانند: الهى و قدسى بودن قرآن و الفاظ آن، نزول و قرائت یگانه آن، مصونیت از تحریف و انسجام ساختارى و درونى آن؛ ولی مبانى دلالى، بیشتر به درون‏مایه و محتواى ریخته شده در قالب قرآن و آیات آن نظر دارند، مانند: حجّیت ظواهر قرآن، امکان فهم

حدیثِ در هم تنیده، نیاز بیشترى به پژوهش وجود دارد؛ مسئله‌اى که در این مجموعه از آن سخن خواهیم گفت.

تأکید مى‏کنیم که آموزه‏هاى تفسیرى اهل بیت علیهم السلام، منحصر به روایاتى نیستند که به صورت مستقیم، ناظر به آیات قرآن باشند؛ بلکه بخش بزرگى از روایات تفسیرى، قرآن را بدون اشاره مستقیم به آیه‏اى تفسیر کرده‏اند.^۱ در این روش تفسیرى، اعتبارسنجى و ارزیابى روایات، اهمّیت ویژه‏اى دارد.^۲

مبانى تفسیر روایى جامع

هر کوشش نظام‏مند تفسیرى، بر مبانى تعریف شده و مقبولى استوار است که نیاز به شناسایى و اثبات دارند. مقصود از مبانى تفسیر، پیش‏فرض‏هاى بنیادین و باورهاى برخاسته از بینش، دانش و نگرش مفسّر است که در گستره وسیعى از فهم و تفسیر قرآن، پایه استنباط و استدلال، قرار مى‏گیرند.^۳ دگرگونى یا ابهام در این مبانى، منابع قابل استناد و استفاده مفسّر را متفاوت مى‏کنند و گاه فرایند و حتّى نتیجه تفسیر را تغییر مى‏دهند.

به سخن دیگر، مفسّر، در بیان چرایىِ کاربرد روش ویژه خود و نیز چراییِ استدلال به استفاده یا کنار نهادن یک منبع تفسیرى، به گزاره‏هایى ارجاع مى‏دهد که مقبول همگان یا دستِ کم خود اوست. مفسّر، خود نیز در فرایند تفسیرش، به این گزاره‏ها تکیه کرده، در مراحل و جایگاه‏هاى متعدّد، به آنها استدلال و استناد مى‏کند.

تفسیر روایى، مانند هر تفسیر دیگرى بر سلسله‏اى از اصول فراگیر، کلّى و