37
پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد اول

سکون زمین از آیه (اَلَّذِی جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرٰاشاً) به وسیله فخر رازى.۱

استفاده از دانش‏هاى تجربى در تفسیر قرآن، پس از گسترش یافته‏هاى علوم تجربى در جوامع اسلامى و به دوره معاصر برمى‏گردد. گفتنى است که مفسّران و دانشمندان مسلمان در باره این روش تفسیر، سه دیدگاه متمایز دارند. برخى با استناد به جامعیّت قرآن نسبت به همه علوم و سازگارى علم و دین، و اعجاز علمى قرآن، از این روش تفسیرى دفاع کرده‏اند. در مقابل، گروهى دیگر با استناد به ناسازگارى روش تفسیر علمى با اهداف رسالت - که بیان احکام دینى و مسائل اُخروى است - و به دلیل قطعى نبودن دستاوردهاى علمى، با این روش مخالفت کرده و آن را گونه‏اى از تفسیر به رأى دانسته‏اند. شمارى از مفسّران نیز به تفصیل قائل شده و با شروطى، تفسیر علمى را پذیرفته‏اند. اینان، تحمیل علوم تجربى و بویژه نظریّه‏هایى را که صحّت آنها تأیید نشده بر آیات قرآن، صحیح نمى‏دانند؛ امّا معتقدند اگر یک حقیقت علمىِ ثابت شده با ظاهر قرآن مخالف نباشد، مى‏توان آن را در تفسیر به کار برد.

بر پایه روش علمى، برخى یک دوره تفسیر تدوین کرده‏اند۲ و برخى به بررسى یک موضوع در قرآن پرداخته و بخشى از آیات را تفسیر علمى کرده‏اند.۳

۶. تفسیر جامع

تفسیر جامع، به تفسیرى گفته مى‏شود که مفسّر از تمام منابع معرفتى و قواعد

1.. ر. ک: مفاتیح الغیب: ج۳ ص۹۴.

2.. مانند: الجواهر فى تفسیر القرآن طنطاوى بن الجوهری (م ۱۳۵۸ ق).

3.. مانند: کشف الأسرار النورانیّة القرآنیّة فى ما یتعلّق بالأجرام السماویّة و الأرضیّة و الحیوانات و النبات و الجواهر المعدنیّة‌ی محمّد احمد اسکندرانى (م ۱۸۸۰ م)، التفسیر العلمى للآیات الکونیّة فی القرآن الکریم احمد حنفى، الإنسان فى القرآن عبّاس محمود عقاد (۱۳۰۶ - ۱۳۸۳ق) و باد و باران در قرآن مهدى بازرگان (۱۲۸۶ – ۱۳۷۳ش). براى آگاهى بیشتر در بارۀ تفسیر علمى، ر. ک: التفسیر العلمى للقرآن فى المیزان احمد عمر ابو حجر، درآمدى بر تفسیر علمى قرآن محمّدعلى رضایى اصفهانى، و سیر تدوین و تطوّر تفسیر علمى قرآن ناصر رفیعى محمّدى.


پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد اول
36

این روش در میان اندیشمندان مسلمان، طرفدارانى دارد.۱ ابن عربى مى‏گوید:

۰.همان گونه که تنزیل اصل قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و آله، از پیش خدا بوده است، تنزیل فهم آن بر قلوب مٶمنان نیز از ناحیه حضرت حق، صورت مى‏گیرد.۲

شایان ذکر است که هر چند روش تفسیر شهودى را مى‏توان فى الجمله، یکى از روش‏هاى تفسیر قرآن دانست، ولی از آن جا که دلیلى بر حجّیت کشف و شهود غیر معصوم وجود ندارد، استنادِ غیر معصوم به این منبع در تفسیر قرآن، در واقع، تفسیر به رأى شمرده مى‏شود و بر این اساس، تفسیر شهودىِ صحیح و قابل قبول، یکى از شاخه‏هاى تفسیر مأثور خواهد بود.

۵. تفسير علمى

روش تفسیر علمى قرآن، آن است که با استفاده از یافته‏هاى علوم تجربى بشر، در مقام کشف مفاهیم و مقاصد قرآنى برآییم. پیشینه این گونه تفسیر را برخى به قرن‌های چهارم و پنجم برگردانده‏اند؛ یعنى زمانى که مسلمانان با آثار ترجمه شده از یونانى آشنا شدند و کوشیدند برخى از آیات قرآن را با آن علوم، تطبیق دهند، مانند تطبیق آیات قرآن بر هیئت بطلمیوسى توسّط ابن سینا۳ و استفاده

1.. نمونه‏هایى که تفسیر شهودى نامیده شده‏اند، عبارت ‏اند از: تفسیر القرآن العظیم ابو محمّد سهل بن عبد اللّٰه تسترى (۲۰۰ - ۲۸۳ ق)، حقائق التفسیر ابو عبد الرحمان محمّد بن حسین بن موسى ازدى سُلّمى (۳۲۵ - ۴۱۲ ق)، لطائف الإشارات ابو القاسم عبد الکریم بن هوازن قشیرى نیشابورى (۳۷۶ - ۴۶۵ ق)، تفسیر خواجه عبد اللّٰه‏ انصارى ابو اسماعیل عبد اللّٰه‏ بن محمّد بن على بن محمّد انصارى هروى (۳۹۶ - ۴۸۱ ق)، کشف الأسرار و عدّة الأبرار رشید الدین ابو الفضل ابن ابى سعید احمد بن محمّد بن محمود میبدى (زنده در ۵۳۰ ق)، تأویلات النجمیّة‌ی نجم الدین دایۀ رازی (م ۶۵۴ ق)، عرایس البیان فى حقائق القرآن ابو محمّد روزبهان شیرازى (۵۲۲ - ۶۰۶ق)، غرائب القرآن و رغائب الفرقان نظام الدین نیشابورى (زنده در ۷۲۸ ق) و تفسیر شاه نعمة اللّٰه کرمانى (م ۸۳۴ ق). براى آگاهى بیشتر از این روش تفسیرى، ر. ک: الاتّجاه الصوفى عند أئمّة تفسیر القرآن الکریمِ جودة محمّد ابو یزید مهدى.

2.. الفتوحات المکّیة: ج۱ ص۲۷۹.

3.. ر. ک: رسائل ابن سینا: ص۱۲۴ ـ ۱۲۵، التفسیر و المفسّرون: ج۲ ص۴۲۶ و ۴۷۴.

  • نام منبع :
    پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد اول
    سایر پدیدآورندگان :
    عبدالهادي مسعودي
    تعداد جلد :
    3
    ناشر :
    انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی
    محل نشر :
    مشهد
    تاریخ انتشار :
    1398/01/01
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1289
صفحه از 272
پرینت  ارسال به