حضور داشتند. آنها می‏خواستند از پیامبر صلی الله علیه و آله بدگویی کنند که برخی از آنها گفتند: می‏ترسیم که خبر کار ما به محمّد برسد و او با ما در افتد! کسی از میان جمع گفت: «محمّد، گوش است (کنایه از این که زودباور و خوش‏باور است). برایش قسم می‏خوریم [که کاری نکرده‏ایم] و او می‏پذیرد».^۱

این جا نیز می‏توان احتمال داد که چند تن از منافقان، جداگانه به سخن‌چینی و جاسوسی دست زده بودند و از بزرگ‌منشی پیامبر صلی الله علیه و آله به این توهّم افتاده بودند که ایشان زودباور است و سخن همگان را باور می‏کند. در این صورت، آیه شریف با بیان صفتی مشترک، به همه افراد و مصداق‏های این معنا اشاره کرده و آنها را نکوهیده است.

۳. جداسازی سبب نزول از تطبیق

برخی از روایت‏ها ناظر به وقایع پیش از نزول آیه یا مقارن آن هستند. برخی دیگر، رویدادهایی را گزارش می‏کنند که پس از نزول آیه روی داده‌اند، ولی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله یا یکی از اصحاب، آن آیه را در کشاکش واقعه تلاوت کرده و یا بدان استشهاد نموده است. در سال‏های بعد ممکن است این دو دسته گزارش‏ها در باره یک آیه، به هم گره بخورند و بدین سان، یک جا گرد آیند. مفسّر از تعدّد وقایع، اختلاف و تعارض را می‏فهمد؛ امّا در واقع، تعارضی در میان نیست.

دو روایت در باره سوره ضحی، یک نمونه از این گونه اند. طبرسی به نقل از ابن‌ عبّاس روایتی را می‏آورد که وحی، پانزده روز بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود نیامد. مشرکان زبان به طعنه گشودند که خداوند، پیامبر خود را وا نهاده و بر وی خشم گرفته است! و چون پیامبر صلی الله علیه و آله از سخن آنان رنجیده‌خاطر شد، این سوره نازل گشت و پیامبر را دلداری داد.^۲

روایتی دیگر که از جابر بن عبد اللّٰه انصاری نقل شده، می‏گوید:

عاص بن وائل^۱ دانسته و روایتی دیگر، عمرو بن عاص را مصداق نکوهش آیه خوانده است.^۲ می‏دانیم که این دو، پدر و پسرند و ممکن است هر دو نفر در مکّه به دشمنی با پیامبر صلی الله علیه و آله برخاسته باشند و آیه هر دو را ابتر خوانده و آنها را با یک بیان کلّی و آوردن صفتی مشترک، نکوهیده باشد.

نمونه دیگر، در باره این آیه است که با اشاره به منافقان می‏فرماید:

۰.( وَ مِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللّٰهِ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِيمٌ.^۳

۰.برخی از آنان، پیامبر را آزار مى‏دهند و مى‏گویند: او گوش (زودباور) است! بگو: «گوش خوبى برای شماست، به خدا ایمان دارد و [سخن‏] مؤمنان را باور مى‏کند و رحمتى برای مؤمنان شماست» و کسانى که پیامبر خدا را آزار مى‏رسانند، عذابى دردناک خواهند داشت‏).

یک روایت به صورت مرسل، از امام صادق علیه السلام نقل می‏کند که آیه در باره عبد اللّٰه بن نُفَیل است؛ منافقی سخن‌چین که از پیامبر صلی الله علیه و آله بدگویی می‏کرد.^۴

گزارشی دیگر از ابن عبّاس، چنین نقل کرده است که فردی به نام نَبتَل بن حارث، اخبار پیامبر صلی الله علیه و آله را به دوستان منافقش می‏رساند. به خاطر بزرگواری پیامبر صلی الله علیه و آله اشتباه شده بود و تصوّر می‏کرد که سکوت پیامبر صلی الله علیه و آله در برابر سخنان وی، به معنای تأیید و تصدیق اوست. او پیامبر را «گوش» - یعنی دهان‏بین و زودباور - خواند و آیه برای دفع این توهّم نازل شد.^۵

از سُدّی نیز نقل شده که آیه ناظر به اجتماع چند منافق است. او می‏گوید:

۰.میان این منافقان، جُلاس بن سوید و جحش بن حمیر و ودیعة بن ثابت