211
پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد اول

مرتبط و ناظر به آیات مورد تفسیر، از سبب نزول و فضای جانبی هر آیه باخبر شویم. این منابع، بسته به متن و موضوع آیه، می‏توانند منابع تاریخی، جغرافیایی، حدیثی و هر منبع مرتبط دیگری باشند.

برای نمونه، فهم ممنوعیتی که اعراب برای کِشت و دام از پیش خود، وضع می‌کردند و نیز درک دیگر قوانین حقوقیِ محدود کننده‏ای که قرآن آنها را در سوره انعام گزارش کرده،۱ وابسته به شناخت وضعیت اقتصادی و دینیِ عرب جاهلی است. همچنین فهم عمیق معنای «نَسیء» در آیه ۳۷ سوره توبه،۲ نیازمند مطالعه

1.. (وَ جَعَلُوا لِلّٰهِ مِمّٰا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعٰامِ نَصِيباً فَقٰالُوا هٰذٰا لِلّٰهِ بِزَعْمِهِمْ وَ هٰذٰا لِشُرَكٰائِنٰا فَمٰا كٰانَ لِشُرَكٰائِهِمْ فَلاٰ يَصِلُ إِلَى اللّٰهِ وَ مٰا كٰانَ لِلّٰهِ فَهُوَ يَصِلُ إِلىٰ شُرَكٰائِهِمْ سٰاءَ مٰا يَحْكُمُونَ * وَ كَذٰلِكَ زَيَّنَ لِكَثِيرٍ مِنَ الْمُشْرِكِينَ قَتْلَ أَوْلاٰدِهِمْ شُرَكٰاؤُهُمْ لِيُرْدُوهُمْ وَ لِيَلْبِسُوا عَلَيْهِمْ دِينَهُمْ وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ مٰا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ مٰا يَفْتَرُونَ * وَ قٰالُوا هٰذِهِ أَنْعٰامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ لٰا يَطْعَمُهٰا إلّٰا مَنْ نَشٰاءُ بِزَعْمِهِمْ وَ أَنْعٰامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُهٰا وَ أَنْعٰامٌ لٰا يَذْكُرُونَ اسْمَ اللّٰهِ عَلَيْهَا افْتِرٰاءً عَلَيْهِ سَيَجْزِيهِمْ بِمٰا كٰانُوا يَفْتَرُونَ * وَ قٰالُوا مٰا فِی بُطُونِ هٰذِهِ الْأَنْعٰامِ خٰالِصَةٌ لِذُكُورِنٰا وَ مُحَرَّمٌ عَلىٰ أَزْوٰاجِنٰا وَ إِنْ يَكُنْ مَيْتَةً فَهُمْ فِيهِ شُرَكٰاءُ سَيَجْزِيهِمْ وَصْفَهُمْ إِنَّهُ حَكِيمٌ عَلِيمٌ * قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ قَتَلُوا أَوْلاٰدَهُمْ سَفَهاً بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ حَرَّمُوا مٰا رَزَقَهُمُ اللّٰهُ اِفْتِرٰاءً عَلَى اللّٰهِ قَد ضَلُّوا وَ مٰا كٰانُوا مُهْتَدِينَ؛ و [مشرکان،] براى خدا از آنچه از کِشت و دام‏ها آفریده است، سهمى گذاشتند و به پندار خودشان گفتند: «این، ویژۀ خداست و این، ویژۀ بُـتان ما». پس آنچه خاصّ بتانشان بود، به خدا نمى‏رسید؛ ولى آنچه خاصّ خدا بود، به بتانشان مى‏رسید. چه بد داورى مى‏کنند! * و این گونه براى بسیارى از مشرکان، بتانشان کشتن فرزندانشان را آراستند تا هلاکشان کنند و دینشان را بر آنان مشتبه سازند، و اگر خدا مى‏خواست، چنین نمى‏کردند. پس آنان را با آنچه به دروغ مى‏سازند، رها کن * و به زعم خودشان گفتند: «اینها دام‏ها و کشتزار[هاى‏] ممنوع اند. جز کسى که ما بخواهیم، نباید از آنها بخورد و دام‏هایى است که [سوار شدن بر] پشت آنها حرام شده است * و دام‏هایى [داشتند] که [هنگام ذبح‏،] نام خدا را بر آنها نمى‏بردند، به صرف افترا بر خدا. به زودى [خدا] آنان را به خاطر آنچه افترا مى‏بستند، جزا مى‏دهد. و گفتند: «آنچه در شکم این دام‏هاست، به مردان ما اختصاص دارد و بر همسران ما حرام شده است و اگر [آن جنین‏] مرده باشد، همۀ آنان [از زن و مرد] در آن شریک اند». به زودى [خدا] توصیف آنان را سزا خواهد داد؛ زیرا او حکیم داناست * کسانى که از روى بى‏خردى و نادانى، فرزندان خود را کشته‏اند و آنچه را خدا روزی‏شان کرده بود، از راه افترا به خدا حرام شمرده‏اند، سخت زیان کردنده‌اند. آنان به راستى، گم‏راه شده‌اند و هدایت نیافته‌‏اند) (انعام: آیۀ ۱۳۶ ـ ۱۴۰).

2.. (إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللّٰهِ اِثْنٰا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتٰابِ اللّٰهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ مِنْهٰا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذٰلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلاٰ تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ وَ قٰاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمٰا يُقٰاتِلُونَكُمْ كَافَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ‏ * إِنَّمَا النَّسِیءُ زِيٰادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُحِلُّونَهُ عٰاماً وَ يُحَرِّمُونَهُ عٰاماً لِيُوٰاطِؤُا عِدَّةَ مٰا حَرَّمَ اللّٰهُ فَيُحِلُّوا( ( مٰا حَرَّمَ اللّٰهُ زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمٰالِهِمْ وَ اللّٰهُ لٰا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكٰافِرِينَ؛ در حقیقت، شمارۀ ماه‏ها نزد خدا - از روزى که آسمان‏ها و زمین را آفریده - در کتاب [علمِ‏] خدا، دوازده ماه است. از این [دوازده ماه‏]، چهار ماه، [ماهِ‏] حرام است. این است آیین استوار. پس در این [چهار ماه‏] بر خود ستم مکنید و همگى با مشرکان بجنگید، چنان که آنان همگى با شما مى‏جنگند، و بدانید که خدا با پرهیزگاران است * جز این نیست که جا به‏ جا کردن [ماه‏هاى حرام‏]، فزونى در کفر است که کافران به وسیلۀ آن گم‏راه مى‏شوند. آن را یک سال، حلال مى‏شمارند و یک سال [دیگر]، آن را حرام مى‏دانند، تا با شمارۀ ماه‏هایى که خدا حرام کرده است موافق سازند و در نتیجه، آنچه را خدا حرام کرده، [بر خود] حلال گردانند. زشتىِ اعمالشان برایشان آراسته شده است و خدا گروه کافران را هدایت نمى‏کند) (توبه: آیۀ ۳۶ ـ ۳۷).


پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد اول
210

فرهنگی و اجتماعیِ معاصر قرآن، به صورت کامل، نقل و گزارش نشده‌اند.

یک نمونه از سیاق تاریخی و سیاسی، شکست اوّلیه روم در جنگ با ایران است. اگر در فضای آن روزگار، قدرت جنگیِ ایران را تصوّر کنیم و خبر شکست روم را نیز بشنویم، آن گاه چاره‏ای نداریم جز آن ‏که خبر استوار و بدون تردیدِ قرآن را در باره پیروزی قریب الوقوع روم، نه یک پیشگوییِ ساده، که اعجازی ویژه قرآن بدانیم.۱

نمونه دوم، درک دو واژه «ایلاف» و «رحلة» در سوره قریش است که فهم عمیق آنها، در گرو اطّلاع از وضعیت اقتصادی مکّه و چگونگیِ سفرهای تجاری و هر ساله بازرگانان قریش به شام و یمن است.

نمونه دیگر، تطبیق کوثر بر حضرت فاطمه علیها السلام است. سوره کوثر در ردّ طعنه مشرکان مکّه است که پیامبر اکرم علیه السلام را ابتر و بدون نسل خواندند. فضاشناسی و آگاهی از سیاق و وقایع زمان نزول سوره، ما را به مقصود سوره می‌رساند و تطبیق کوثر بر فاطمه علیها السلام را به عنوان مصداق بارز، کامل و عیان آن، تأیید می‌کند.۲ بی‏توجّهی به این سیاق مقامی، می‏تواند موجب تردید در این باره شود و سوره را از پیام اصلی خود دور کند، مفهومی وارونه را به ذهن مفسّر آورد و فضیلت فراز آمده در این سوره را از آنِ فاطمه علیها السلام نشمرد.

شیوه کشف سیاق مقامی

با توجّه به آنچه گذشت، برای فهم درست و دقیق قرآن باید با کاوش در منابع

1.. این پیشگویی، در آیات نخستین سورۀ روم آمده است: (غُلِبَتِ الرُّومُ * فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ * فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلّٰهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ؛ رومیان شکست خوردند * در نزدیک‏ترین سرزمین؛ ولى بعد از شکستشان، در ظرف چند سالى، به زودى پیروز خواهند گردید * [فرجامِ‏] کار در گذشته و آینده، از آنِ خداست و در آن روز است که مؤمنان [از یارى خدا] شاد مى‏گردند).

2.. برای دیدن روایاتی که این سیاق مقامی از آنها به دست می‌آید، ر.ک: مجلّۀ علوم حدیث: ش۳۱ ص۵۳ - ۶۹ «فاطمه علیها السلام، کوثر قرآن»، محمّد احسانی‏فر.

  • نام منبع :
    پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد اول
    سایر پدیدآورندگان :
    عبدالهادي مسعودي
    تعداد جلد :
    3
    ناشر :
    انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی
    محل نشر :
    مشهد
    تاریخ انتشار :
    1398/01/01
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1250
صفحه از 272
پرینت  ارسال به