حوادث مقارن نزول وحی را کمتر گزارش کرده‌اند. این در حالی است که آشنایی با این قرینه‏ها و آگاهی از سبب نزول وحی قرآنی، ما را در فهم درست مفهوم آیه یاری می‏دهد و به مقصود گوینده، ره‌نمون می‌کند.

چرایی کاوش از سیاق مقامی

متن قرآن، یک مجموعه بسته و مستقل از هر گونه وابستگی به بیرون نیست. قرآن نیز مانند دیگر اسناد تاریخیِ کهن و بر جا مانده، ناظر به حاشیه‏ها و رشته‏های مرتبط با زندگی پیامبر خدا، مسلمانان و دیگر مردمان روزگار خویش است، هرچند که پیام‏هایش برای همه بشر و روی سخنش با همه انسان‏هاست. آیات شریف قرآن نه در خلأ، بلکه در فضای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و گاه علمی و در مقام نقد و بحث، فرو فرستاده شده‏اند.

این نکته موجب می‏شود که متن قرآن، از دو لایه درونی و بیرونی برخوردار شود: در مفهوم درونی‏اش، تابع معانی لغوی و ادبی باشد و در لایه بیرونی، متناسب با فضا و محیط فرهنگی و ذهنی مخاطبان، معنا یابد. پذیرش وجود این دو لایه، ما را ملزم می‏سازد که در فهم قرآن، تنها به فهم الفاظ آن از آغاز تا پایان بسنده نکنیم و همه قرینه‏ها و حتّی عناصر غیر زبانی ولی مرتبط را نیز بکاویم و بیابیم.

این قرینه‏ها را می‏توان به دو صورت کلان و خرد یافت. شرایط تاریخی، موقعیت جغرافیایی، وضعیت سیاسی و حقوقی، فضای علمی، فرهنگی، اجتماعی و نیز تمدّن و سبک زندگی و حتّی شکل فیزیکیِ ابزار مادّی و بسیاری چیزهای دیگر، به صورت کلان اثرگذارند.

قرینه‏های مقامیِ خُرد نیز مهم اند. حالت‏های شنونده، وضعیت مقام گفت و گو، شخصیت مخاطب و پرسش‏های نهان و آشکار او، همه در فهم کلام مؤثّرند. این قرینه‏ها ممکن است در صورت‏های گوناگونی پدیدار شوند. این گوناگونی در کنار تأثیر شگرف و قابل توجّه آنها بر معنای متن، ما را ملزم می‏کند تا همان گونه که به

( يٰا أَيُّهَا الْإِنْسٰانُ مٰا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ.^۱

۰.ای انسان! چه چیزی تو را در باره پروردگار بزرگوارت مغرور ساخته؟).

برخی می‏گویند: خداوند با آوردن صفت «کریم» در این آیه، به انسان یاد داده است که هنگام پاسخ‏دهی در روز قیامت، به کرامت پروردگارش احتجاج کند تا از عذابش برهد. این معنا چندان با سیاق سوره انفطار، سازگار نمی‏نماید و به بررسیِ بیشتر نیاز دارد.

سیاق مقامی

سیاق مقامی، به معنای شرایط زمانی و مکانیِ مرتبط با پدید آورنده و مخاطب متن است که بر دلالت آن، اثر می‏گذارد. منظور از سیاق مقامی، همان قرینه‏های پیوسته غیر لفظی است که همراه سخن و نوشته وجود دارند و از این رو، «قرینه‏های حالی» یا «سیاق حالی» نیز نامیده می‏شوند. قرینه‏های مقامی، برخاسته از فضای گفت و گو هستند و طیف وسیعی را از حال و هوای مخاطبان گرفته تا فضای فرهنگی و اجتماعیِ چیره بر گفت و گو و سؤال‏های نهفته ذهنی معاصران در بر می‏گیرند. این قرینه‏ها در محیط و هنگام نزول وحی نیز موجود بوده‌اند که بخشی از آنها را «اسباب نزول» می‏نامند. سبب نزول آیه، یعنی زمینه‏ای که موجب شده است تا خداوند متعال، وحی را فرو فرستد و حکمی را بیان و مسئله‏ای را طرح یا رد و انکار کند و یا حتّی فرمان به کاری دهد و از کاری باز دارد.

هرچند قرینه‏های لفظی، بیشتر به چشم می‏آیند، امّا این به معنای اندک بودن یا کم‌اهمّیت بودن قرینه‏ها و سیاق مقامی نیست. قرینه‏های مقامی چون کمتر مورد توجّه هستند و دیریاب‏ترند، کمتر گزارش شده‏اند. به سخن دیگر، به قرینه‏های مقام تخاطب و سیاق گفت و گو، به اندازه اصل سخن، توجّه و عنایت نمی‌شود. صحابیان و راویان، تفاوت لحن‏ها، نگاه‏ها، اشاره‏ها و یا سخنان و