مفهوم و مقصود سخن، اعتماد یابیم. ما برای کشف مقصود الهی از آیات قرآن، نیازمند گردآوری همه قرینه‏ها هستیم. این قرینه‏ها گاه «درونی» و گاه «بیرونی» هستند که «پیوسته» و «ناپیوسته» نیز نامیده می‏شوند. هر یک از این دو گونه نیز می‏تواند به دو دسته «لفظی» و «غیر لفظی» تقسیم شود. بنا بر این، چهار دسته قرینه امکان وجود خواهد داشت: قرینه‌های لفظی پیوسته، قرینه‌های لفظی ناپیوسته، قرینه‌های غیر لفظی پیوسته و قرینه‌های غیر لفظی ناپیوسته، هرچند در تحقّق دسته چهارم - یعنی قرینه‌های غیر لفظی ناپیوسته - تردید وجود دارد و تنها می‏توان قرینه‌های عقلی را مصداق یا بسیار نزدیک به مصداق آن دانست.

ما از قرینه‏های لفظی پیوسته که تشکیل دهنده «سیاق متنی» هستند، آغاز می‏کنیم. سپس به قرینه‏های غیر لفظی پیوسته با عنوان «سیاق مقامی» می‏پردازیم و پس از آن، قرینه‏های لفظی ناپیوسته را طرح می‏کنیم که مصداق بارز آنها، روایات تفسیری اند.

مفهوم و گونه‌های سیاق

تعریف‏های متعدّدی برای «سیاق» ارائه شده‌اند.^۱ در یک تعریف از شهید صدر، همه قرینه‏های متّصل و پیوسته، در تعریف سیاق می‏گنجند. در تقریر درس اصول وی، آمده است:

۰.مقصود ما از سیاق، هر گونه دلیل دیگری است که به گرد سخن مورد تفسیر ما پیچیده است، خواه لفظی باشد، مانند بقیّه کلمات درون عبارت مورد تبیین که در کنار هم، یک سخن یگانه را تشکیل می‏دهند، و خواه حالی و مقامی باشد، مانند فضا و محیط و احوال گرداگرد سخن که به موضوع آن ره‌نمون می‌شوند.^۲

در دانش نوپای معنا و نشانه‏شناسی نیز سیاق، گستره‏ای وسیع دارد.

نَشاءُ وَ لا یُرَدُّ بَأسُنا عَنِ القَومِ المُجرِمین‏.^۱

۰.تا هنگامى که فرستادگان [ما] نومید شدند و [مردم‏] پنداشتند که به آنان واقعاً دروغ گفته شده، یارى ما به آنان رسید. پس کسانى را که مى‏خواستیم، نجات یافتند، و[لى‏] عذاب ما از گروه مجرمان برگشت ندارد).^۲

در این آیه نیز احتمال‌های ساختاری متعدّدند؛ امّا چندان فراوان نیستند. تفاوت این نمونه با دو نمونه پیشین، افزوده شدن قرائت‏های مختلف است که زمینه افزایش احتمال‌های معنایی را فراهم آورده است.^۳ گفتنی است که توجّه به برخی از مبانی اعتقادی، مانند عصمت پیامبران و کمالات روحی ایشان، موجب کاهش احتمال‌های معنایی در این آیه می‌شود.^۴

گام ششم: سیاق‏شناسی

معناشناسی واژه‏ها و اصطلاح‏شناسی، به روشن شدن مفهوم بدوی و ظاهر متن آیات الهی کمک می‏کند؛ امّا از مفهوم آیه تا مقصود خداوند، راهی نه چندان کوتاه در پیش است. درست است که در بیشتر موارد، مقصود گوینده و نویسنده، همان مفهوم نخستین متن است، امّا این یک رابطه لزومی و همیشگی نیست و چه بسا عبارتی که مفهوم متبادر از آن، با مقصود جدّی و نهایی گوینده تفاوت دارد.

بر این پایه و برای درک مقصود سخن، باید قرینه‏های متعدّد و متنوّع را گرد آوریم تا به یاری آنها، مقصود و مراد جدّی از متن را بفهمیم یا به یکسان بودن