نمونه دوم

۰.( أَ فَمَنْ كٰانَ عَلىٰ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شٰاهِدٌ مِنْهُ وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتٰابُ مُوسىٰ إِمٰاماً وَ رَحْمَةً أُولٰئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزٰابِ فَالنّٰارُ مَوْعِدُهُ فَلاٰ تَكُ فِي مِرْيَةٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَ لٰكِنَّ أَكْثَرَ النّٰاسِ لاٰ يُؤْمِنُونَ.^۱

۰.آیا کسى که از جانب پروردگارش بر حجّتى روشن است و شاهدى از [خویشانِ‏] او پیرو آن است و پیش از وى [نیز] کتاب موسى راهبر و مایه رحمت بوده است [دروغ مى‏بافد]؟! آنان [که در جست و جوى حقیقت اند] به آن مى‏گروند و هر کسی از گروه‏ها[ی مخالف‏] به آن کفر ورزد، آتش وعده‏گاه اوست. پس در آن تردید مکن، که آن حق است [و] از جانب پروردگارت [آمده است‏] ولى بیشتر مردم باور نمى‏کنند).^۲

علّامه طباطبایی در این جا نیز به فراوانیِ احتمالات معنایی در آیه اشاره کرده و نوشته است:

۰.حالت آیه به خاطر احتمال‌هایی که مفردات و ضمائر آن بر می‏تابند، شگفت است و در صورت ضرب آنها در یکدیگر، به هزارها احتمال می‏رسد که برخی درست و برخی نادرست اند.^۳

ایشان خود، برخی از این احتمال‌ها را بررسی نموده و مفسّران دیگر نیز به آنها اشاره کرده‏اند.^۴ گفتنی است که «شاهد» در این آیه، بر امیر مؤمنان علیه السلام تطبیق شده است.^۵

نمونه سوم

۰.( حَتَّى إِذَا استَیأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُم قَد کُذِبُوا جاءَهُم نَصرُنا فَنُجِّیَ مَن

چه بد بود آنچه به جان خریدند، اگر مى‏دانستند!).^۱

در این آیه به دلیل وجود احتمالات معناییِ متفاوت در واژه «ما» و نیز حرف «واو» که هر کدام در چند جای آیه آمده‏اند و بسیاری عوامل دیگر، ترکیب‏هایی گوناگون در آیه متصوّرند. علّامه طباطبایی احتمالات معناییِ آیه را بسیار فراوان و آن را شگفت‏آور خوانده است. ما بخش‏هایی از سخن ایشان را می‏آوریم که بیشتر ناظر به اختلافات در ترکیب کلام اند و نه اختلاف‏های برخاسته از دیگر عوامل:

مفسّران در تفسیر این آیه، اختلاف عجیبی دارند که نمونه آن به دشواری در آیه‏ای دیگر یافت می‏شود. آنان در مرجع ضمیر ( اتَّبَعُوا) اختلاف دارند که مراد، یهودیانی است که در زمان سلیمان بوده‏اند یا یهودیانی که در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله می‏زیسته‏اند یا همه آنان.

همچنین در عبارت ( وَ مٰا أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ) اختلاف دارند. برخی گفته‏اند: «ما» موصوله است و عطف بر ( مٰا تَتْلُوا) است و برخی گفته‏اند: موصوله است؛ ولی بر «السِّحرَ» در ( يُعَلِّمُونَ النّٰاسَ السِّحْرَ‎) عطف شده است؛ یعنی شیاطین [انسانی] آنچه را بر آن دو فرشته نازل شده بود، به مردم می‏آموختند. نیز برخی گفته‏اند: «مَا» نافیه است و «وَ» واو استینافیّه است؛ یعنی بر خلاف آنچه یهودیان ادّعا می‏کردند، هیچ سِحری بر آن دو فرشته نازل نشد....

نیز در عبارت ( فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمٰا) اختلاف کرده‏اند. برخی گفته‏اند: یعنی از هاروت و ماروت [می‏آموختند] و برخی گفته‏اند: سِحر و کفر [را می‏آموختند]… .^۲

اینها، بخشی از اختلافات در تفسیر کلمات و جملات این آیه است.^۳