بهترین منبع برای بررسی این امر، همان کاربردهای این واژه‏ها در متون کهنِ بر جای مانده و متون دینی است. این کاربردها هر گاه وجود داشته باشند، به هنگام پیمودن مراحل اوّلیه و پیگیری واژه در متون، قابل شناسایی اند، به شرطی که از آنها غفلت نکنیم. برای نمونه، در تبیین واژه «ضلالت»، می‏توان به تضادّ آن با «رشد» در عبارت قرآنی: ( قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ)^۱ توجّه داشت.

۶. گزاره‏های تفسیری

یکی از بهترین و دقیق‏ترین منابع دینی برای بررسی دقیق واژه‏ها، آیات و احادیثی هستند که برخی واژه‏ها را تفسیر کرده‏اند. برای نمونه، هنگامی که فرعون از موسی و هارون علیهما السلام سؤال می‏کند که: «پروردگار شما کیست؟»، واژه «ربّ» را به کار می‌برد: ( قٰالَ فَمَنْ رَبُّكُمٰا يٰا مُوسىٰ؛^۲ گفت: ای موسی! ربّ شما کیست؟).

این گفته در باره متون حدیثی نیز قابل تصوّر است؛ زیرا احادیث نیز مانند قرآن، از متون کهن و اصیل ادب عربی و جزو بالاترین متون فصیح و بلیغ آن به شمار می‏آیند.

پاسخ آن است که احتمال تغییر کاربرد واژه و تضییق و توسعه معناییِ آن در متون خاص، ایجاب می‏کند که معنای مقصود گوینده یا نویسنده متن روشن شود و این از ره‌گذر کاویدن همه کاربردهای واژه در متون مربوط فراهم می‌شود. ما ناگزیریم همه کاربردهای قرآنی و رواییِ واژه را جست و جو کنیم و با معنای لغوی پیوند بزنیم. یکی از مراحل زمانبَر و نفسگیر فهم اجتهادی واژه‏ها، یافتن معنای واژه در سراسر قرآن کریم است. باید تمام آیاتِ در بر دارنده واژه مورد نظر و هیئت‏های متعدّد و گوناگون آن، یافته و یک به یک تحلیل شوند. همچنین مفهوم این واژه در احادیث - که گونه‏ای ترجمان قرآن اند - نیز باید پیجویی گردد و در پایان، بر پایه مجموع کاربردها نظر داد.

۵. متضادها

در واژه‏شناسی به شیوه اجتهادی، شناخت واژه‏هایی که با کلمه مورد بررسی متضادّند، نقشی به‌سزا در فهم آن دارد. این واژه‏ها به مصداق قاعده «تُعرفُ الأشیاء بأضدادها» کلید مهمّی برای فهم یکدیگرند. روز و شب، سیاه و سفید، رحمت و غضب، هدایت و ضلالت، رشد و غَیّ، شکر و کفر، و عقل و جهل، مثال‏های روشن این «هم‏فهمی» اند. این فهم متقابل، در محسوسات، بسیار سریع‏تر و آسان‏تر صورت می‏گیرد. نور، تاریکی را توضیح می‏دهد و بزرگی، کوچکی را نمایان می‏سازد؛ امّا در معانی مجرّد و غیر محسوس، این دستیابی مشکل‏تر می‏شود. در این موارد، کاربردهای یکی از دو واژه متضاد، به فهم واژه دیگر کمک می‏کند و استعمال‏های متفاوت آن را توضیح می‏دهد و ما را با معنای اصلی و حقیقیِ آن آشنا می‏سازد.^۱