متون کهن بویژه متون مقدّس و دینی، قابل تأیید نیست.

گفتنی است که برخی از کتاب‏های لغت، جزو کتاب‏های کهن و پنج قرن نخست نیستند؛ امّا تفسیرهای متفاوت لغت‏شناسان مهمّ پیش از خود را نقل کرده‏اند و مفاد چند کتاب اصلیِ لغت را گرد آورده‏اند. از همین رو، استناد به آنها نیز روا و بدون اشکال است، مانند لسان العرب، نوشته ابن منظور (م ۷۱۱ق). همچنین است اگر کتاب لغتی در روزگار معاصر نوشته شود؛ امّا مؤلّف آن، عهده‏دار ارائه معنای نخستین واژه و بیان دگرگونیِ احتمالی معنای کلمات گردد. این گونه منابع نیز قابل استفاده و استنادند.

خلاصه این‏که: ما باید معنایی را که مخاطبان قرآن و حدیث در زمان نزول وحی از واژه می‏فهمیده‏اند، به دست بیاوریم و آن را از معناهای نوپدید، متمایز و معیّن نماییم.

واژه‏شناسی اجتهادی

فهم عمیق واژگانِ به کار رفته در قرآن و روایات تفسیری، گامی مهم برای پی بردن به معانیِ نهفته در آیه‏ها و عبارت‌های قرآنی است. این فهم ژرف، با مراجعه‏ای ساده و گذرا به کتاب‏های لغت عربی، به دست نمی‏آید. برای دستیابی به معنای اصلی و اصیل واژه، باید شیوه‏ای تقریباً طولانی و دارای مراحل متعدّد را به کار برد و برای رسیدن به نتیجه، از همه منابع مرتبط و در دسترس و نیز اندیشه‌ورزی و نظریّه‌پردازی کمک گرفت. ما این شیوه را «واژه‌شناسی اجتهادی» می‏خوانیم؛ زیرا بر کوشش پیگیر و مستمرّ پژوهشگر استوار است و افزون بر گردآوریِ همه اطّلاعات و اسناد مرتبط، در مراحل نهایی، به اجتهاد و کوشش ذهنی پژوهشگر نیز نیاز دارد.

شیوه لغویان، ارائه معنای کاربردیِ واژه است. لغت‏دان، در پیِ آن است که کاربردهای واژه را نشان دهد و به ما بفهماند که برای چه منظورهایی به کار رفته و برای رساندن کدامین معانی استخدام شده است، خواه این کاربردها و معانی،

شیوه نیز همین اعتماد و تبعیت از عالمان لغت است.

این شیوه، از قرن دوم هجری - که سرآغازِ پیدایش کتاب‏های لغت بوده است - تا کنون به کار می‏رود. جایگاه استفاده از این شیوه، مواردی است که نیاز به سختگیری علمی و نکته‌سنجی نیست. شیوه تقلیدی در این گونه جاها، کارآمد، سریع، سودمند و برای عموم افراد، قابل استفاده است.

شرط اساسی شیوه تقلیدی، مراجعه به کتاب‏های کهن و معتبر لغت است، کتاب‏هایی مانند کتاب: العین خلیل فراهیدی (م۱۷۵ق)، إصلاح المنطق و نیز الکنز اللّغوی هر دو از ابن سکّیت (م۲۴۴ق)، صحاح اللّغةی جوهری (م۳۹۳ق) و معجم مقاییس اللّغةی احمد بن فارس (م۳۹۵ق).

این کتاب‏ها و بسیاری از دیگر کتاب‏های لغت عربی که تا قرن پنجم تألیف شده‏اند، قابل استنادند.^۱ مؤلّفانِ این لغت‏نامه‏ها یا خود، اهل زبان و ادیب بوده‌اند و یا به صورت مستقیم میان اعراب رفته، از طریق هم‌زیستی با آنان، معنای اصلی و اصیل واژگان عربی را در یافته‌اند.

کهن بودن کتاب لغت، از آن رو مهم است که واژه‏های مورد بررسی ما در حوزه قرآن، پانزده قرن پیش به کار رفته‌اند. روایات تفسیریِ ناظر به قرآن نیز حدود دوازده تا پانزده قرن پیش، از زبان مبارک معصومان علیهم السلام صادر شده‌اند و بسی محتمل است که معنای این کلمات در آن روزگار، با معنای ارائه شده توسّط لغت‏دانان معاصر، متفاوت باشد. دلیل موجّه بودن این احتمال، آن است که وظیفه اصلی لغت‏دان، ارائه معنای واژه در روزگار خویش است و وی الزامی ندارد که به سیر تحوّلی معنای واژه بپردازد. بر این پایه، استناد به کتاب‌های لغت معاصر مانند المنجد، أقرب الموارد، المعجم الوسیط و… برای ترجمه و تفسیر