از آن جا که در باره شیوه فهم حدیث، آثاری مستقل نوشته و عرضه شده^۱ و مجموعه دانش‏نامه قرآن و حدیث به عنوان یک نمونه بارز این شیوه، تدوین و در دسترس علاقه‏مندان قرار گرفته است، در این جا به اجمال، شیوه فهم قرآن و روش تفسیر روایی را ارائه می‏کنیم و به هنگام توضیح هر مرحله، نقش حدیث را در آن نشان می‏دهیم.

مراحل تفسیر روایی جامع

مراحل تفسیر رواییِ جامع عبارت اند از:

۱. قطعه‏بندی منطقیِ متن مورد تفسیر، متناسب با هدف مفسّر؛

۲. تشخیص اوّلیه مفهوم کانونی در میان قطعه‏های معنایی، برای تمرکز تحقیق روی قطعه اصلی متن؛

۳. واژه‏شناسیِ مفردات آیه، بویژه واژه‏های اصلی؛

۴. اصطلاح‌شناسی، بویژه اصطلاح‌های مجازی؛

۵. ساختارشناسیِ آیه و فهم ترکیب نحوی و بیانیِ آیه؛

۶. سیاق‏شناسیِ متنی و مقامی، با تکیه بر روایات سبب نزول و اطّلاعات تاریخی و محیطیِ مرتبط؛

۷. گردآوریِ آیات هم‏مضمون و مرتبط، در سراسر قرآن؛

۸. یافتن روایات ناظر به آیه، اعم از روایات تفسیری، تطبیقی و تأویلی؛

۹. حلّ اختلاف احتمالی و درونیِ یافته‏ها و قرینه‏ها بویژه روایات، با یکدیگر؛

۱۰. بهره‏گیری از کوشش‏های مفسّران و عالمان دیگر.

گفتنی است، در فرجام کار و به منظور عصری کردن تفسیر و پاسخ‌دهی به پرسش‌های امروزی، نیاز است به گفتگو با قرآن بپردازیم و پیام‌های آشکار و نهان آن را استخراج کنیم.

در تفسیر پیش رو، این، هدف ما نبوده است. ما به شیوه‏ای می‏اندیشیم که بتواند روایات تفسیری را در درون یک طرح جامع و به عنوان یک منبع مهمّ تفسیری، در دل هر یک از مراحل تفسیر وارد کند. این مهم، نیازمند تصحیح نگرش به روایات تفسیری و نیز طرّاحی روشی نو برای تفسیر روایی است. در این روش جدید، تفسیر روایی، به مفهوم واقعی خود، شبیه‏تر می‏شود و می‏تواند ما را به تفسیر و تبیین اهل بیت علیهم السلام از قرآن نزدیک کند و در جاهای بسیار، نقطه اتّکای ما در استناد برداشت‏های تفسیری‏مان به معصومان علیهم السلام باشد.

نیاز مهمّ دیگر این روش، برقراری تعاملی دوسویه و نظام‏مند میان قرآن و حدیث است؛ تعامل و تناظری مستمر و گام به گام، میان مفهوم و مقصود آیات شریف قرآن و مدلول و مراد احادیث ناظر به آنها. ما نیاز داریم که ابتدا مفاد ظاهری آیات را به شکل اجتهادی بررسی کنیم و در پیِ آن، به دنبال سخنانی از معصومان برویم که به صراحت یا اشارت، مفهومی را از یک یا چند آیه بر نموده‏اند.

به سخن دیگر، ما باید آیات و روایات مرتبط با هم را در دو دسته، جداگانه گردآوری و بررسی کنیم. آن گاه، معنای درونیِ هر دسته را بکاویم و سپس حاصل هر دو را در یک فرایند منطقی و چند مرحله‏ای، در کنار هم بنشانیم و پژوهش خود را بر برایند مجموع این دو بنا کنیم. این، بدان معناست که باید هر کدام از دو فرایند فهم قرآن و سیر فهم حدیث، به طور کامل و درست پیموده شود و آن گاه در یک بازنگری مجموعی، حاصل هر یک با دیگری آمیخته شود و به صورت محصول نهایی عرضه گردد. در این روش می‏توانیم شاهد پیوندی تکامل یافته میان تفسیر اجتهادی و تفسیر روایی باشیم؛ تفسیری که منبع اصلی آن روایات است، امّا به منابع دیگر نیز اعتنایی در خور دارد. همچنین هیچ یک از داشته‏های نخستین، حتّی روایات تفسیری را بدون تحلیل و نقد، به فرایند تفسیر در نمی‏آورد. بر این پایه، می‏توانیم تفسیری به دست دهیم که اجتهادی، جامع و مبتنی بر روایات است.