گفتار دهم

روش و فرايند تفسير حاضر

روش تفسیر قرآن، به معنای چگونگی پیمودن مسیر تفسیر و به کارگیری منابع آن در فرایند فهم آیات و رسیدن به مراد الهی از آنهاست. پیمودن این مسیرِ نه چندان کوتاه، نیاز به برداشتن گام‏هایی منظّم و در پیِ هم دارد؛ گام‏هایی که هر یک به درستی، در جایگاه منطقی خود قرار می‌گیرد و مجموع آنها فرایند نظام‏مند تفسیر را شکل می‏بخشد.

در تفسیر رواییِ رایج - که تفسیر رواییِ محض^۱ یا اخص^۲ نیز نامیده می‏شود -، اهتمام اصلی مفسّر به گردآوری روایاتی است که از نگاه او، ناظر به آیه و مرتبط با آن شمرده می‌شوند. مفسّر، به جوامع روایی و تفسیری مراجعه می‏کند و با گردآوری، دسته‏بندی و چینش روایات، تفسیر خود را از قرآن ارائه می‏دهد و یا زمینه آن را فراهم می‌کند. این شیوه، در انتهای کار، مجموعه‏ای از روایاتِ به هم پیوسته و ناظر به آیات شریف قرآن را گرد می‏آورد و در بهترین حالت، می‏تواند کتابی شبیه جوامع تفسیر روایی پیشین بازتولید کند که تنها اندکی تحلیل و تبیین دارد.

در بخش مبانى نیز آسیب تساهل در نقل و قبول روایات تفسیرى، ساده‏انگارى در مضمون و دلالت روایات، نامفهوم خواندن ظاهر قرآن و نیز ظنّى و بی‏اعتبار دانستن آن، بسنده کردن همه‏جانبه به حدیث به جاى توجّه در خور به عقل و قرآن و مباحث ادبى، و نیز اعتباربخشى نابه‏جا به همه سخنان صحابیان، تابعیان و برخى از مفسّران، در کنار معصومان، بررسى شده‏اند.

در بخش آسیب‏هاى روشى، به بهره‌گیرى اندک از ادبیّات و دستاوردهاى عقلى و علمى، کاستى شیوه رایجِ یافتن و گردآورى احادیث تفسیرى و خَلط لایه‏هاى زبانى، اشاره کرده‏ایم.

آسیب‏هاى محتوایى در روایات تفسیرى، مانند آسیب جعل در روایات ناظر به قرآن، بویژه در عرصه شأن نزول و تأویل‏هاى غالیانه، بخش دیگرى از کتاب یاد شده‌ اند. توجّه به وجود این آسیب‏ها و توانایى رویارویى با آنها، کمک مهمّى براى مفسّر است تا خود را هر چه بیشتر به تفسیر اهل بیت عصمت و طهارت، نزدیک کند.