دسته اوّل: احادیث صريح

روایات دسته نخست، پُرشمارند و کارکردهایى متنوّع و فراوان دارند. این کارکردها را مى‏توان در سه دسته جاى داد:

یک. روایاتى که به درک مفاهیم ظاهرى و متن قرآن، یارى مى‏رسانند؛

دو. روایاتى که به تطبیق آیات بر مصداق‌های پیدا و پنهان مى‏پردازند؛

سه. روایاتى که مفاهیم باطنى و لایه‏هاى درونى آیه را تبیین مى‏نمایند.

هر یک از این کارکردها را همراه با گونه‏ها و نمونه‏هاى متعدّد آن، به زودى ارائه خواهیم داد.

دسته دوم: احادیث غير صريح

آنچه در دسته اوّل بِدان اشاره شد، محتوای بخشى از ره‏نمودهاى اهل بیت علیهم السلام در تبیین و تفسیر قرآن کریم است. بخش بزرگ‏تر روایات تفسیرى، روایاتى‏ هستند که بدون ذکر آیات قرآن و یا حتّى اشاره به آنها، سخن و مفهومى را به میان آورده‏اند که تبیین و تفسیر آیه‏اى از قرآن کریم است. ما در همین کتاب و در مباحث مرتبط با روش تفسیر روایى، به این موضوع، خواهیم پرداخت و مبناى نظرى و نمونه‏هاى آن را ارائه خواهیم داد. اگر بتوانیم روشى براى کشف و شناسایی این روایات بیابیم، روایات تفسیرى توسعه مى‏یابند و بسیارى از آیات قرآن در پرتو آنها به گونه‏هاى متعدّد و متنوّع، تفسیر خواهند شد.

براى نمونه، روایت مشهور: «ما أخلَصَ عَبدٌ لِلّٰهِ‏ عز و جل أربَعینَ صَباحاً إلّا جَرَت یَنابیعُ الحِکمَةِ مِن قَلبِهِ عَلىٰ لِسانِه؛ هیچ بنده‏اى چهل روز خود را براى خدایش خالص و ناب نکرد، مگر آن که چشمه‏هاى حکمت از دلش بر زبانش جارى گشت» را شیعه و اهل سنّت از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده‏اند.^۱ این روایت در یک

دریافت‏هاى ظنّى و متّکى به رأى شخصى.

ناگفته نماند: محتمل است بسیارى دیگر از روایات تفسیرى اهل بیت علیهم السلام به دست ما نرسیده باشند و یا به این دلیل که مستقیماً ناظر به قرآن نبوده‌اند، از دید گرد آورندگان روایات تفسیرى، پنهان مانده باشند. بررسى و مطالعه این اندوخته ارزشمند، نشان مى‏دهد که همه روایات تفسیرى، به یک گونه نیستند و کشف ارتباط آنها با قرآن، همیشه و براى همگان، آسان نیست. توضیح این مطلب، به زودى مى‏آید. افزون بر این، وجود روایاتى که شیوه فهم و تبیین قرآن را به ما مى‏آموزند، به تنهایى کافى است تا اهمّیت میراث تفسیرى ائمّه را نشان دهد و لزوم توجّه به آن را ثابت کند.

گونه‏هاى احادیث تفسيرى

روایات تفسیرى به گونه‏هاى متعدّدى با معناى آیات قرآنى ارتباط دارند: گاه به شکل اشتراک موضوعى، گاه با تضمین آیه در دلِ خود و گاه از طریق بازگویى اجزاى ناگفته ماجرا که براى بازسازى و شکل‏دهى کامل‏تر داستان به آنها نیاز داریم. بر این پایه، مى‏توان تقسیم‌بندى‏هاى متعدّدى از روایات تفسیرى به دست داد. از جمله مى‏توان آنها را به شکل زیر دسته‏بندى کرد:

دسته اوّل: روایاتى که آشکارا ناظر به آیات قرآن ‏اند و با صراحت، در پىِ تفسیر و تبیین معانى آنها هستند.

دسته دوم: روایاتى که آشکارا و با صراحت، ناظر به قرآن نیستند و ارتباطشان با قرآن، نیاز به تدبّر و تحلیل دارد و تنها با تأمّل مى‏توان ناظر بودن آنها به قرآن را دریافت.

دسته سوم: روایاتى که از طریق ردّ و انکار تفسیرهاى نادرست و ارائه تفسیر درست، ما را از بدفهمى، نجات داده، راه پیشگیرى از خطا را در تفسیر قرآن، آموزش مى‏دهند.