شنیدم امیر مٶمنان علیه السلام مى‏فرماید: «هیچ آیه‌اى بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نازل نشد، مگر این که آن را برای من خواند و املا کرد و من آن را به خطّ خود نوشتم و تأویل و تفسیر آن و ناسخ و منسوخ، و محکم و متشابه آن را به من آموخت و از خدا خواست که فهم و حفظ آن را به من بیاموزد. پس از دعاى پیامبر صلی الله علیه و آله، هیچ آیه‏اى از کتاب خدا و هیچ دانشى از آنچه بر من املا نمود و من نوشتم، از خاطرم نرفت. پیامبر صلی الله علیه و آله هر دانشى را که خدا در باره حلال و حرام، امر و نهى، گذشته و آینده و طاعت و معصیت به او آموخته بود، به من آموخت و من به خاطر سپردم و حرفى از آن را فراموش نکردم. پیامبر صلی الله علیه و آله سپس دست بر سینه من گذاشت و از خدا خواست که قلبم را از علم و فهم و حکمت و نور، آکنده سازد و من، چیزى را فراموش نکردم و حتّى آنچه را ننوشتم نیز از خاطرم نرفته است».

گستره احاديث اهل بيت علیهم السلام

از مجموع روایات تفسیرى امامیّه، آمار دقیقى در دست نداریم؛ امّا شمارِ روایات تفسیرى موجود در جوامع تفسیر روایى مانند البرهان بحرانى و نور الثقلین حُوَیزى، نشان مى‏دهد که بین دوازده تا پانزده هزار روایت تفسیرى و ناظر به قرآن، از اهل بیت علیهم السلام در دست است. بیشترِ این روایات، همانند دیگر روایات شیعى از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل شده‌اند. با وجود این حجم بزرگ، نه مى‏توان و نه رواست که چشم بر این میراث سترگ بپوشیم و به بهانه وجود برخى اخبار ساختگى و یا دیگر آسیب‏هاى عارض شده، این منابع پُرارزش را در فرایند تفسیر، دخالت ندهیم، بویژه اگر در نظر آوریم که اهل بیت علیهم السلام، تنها مفسّران راسخ قرآن هستند که فهمشان از قرآن، برگرفته از علم اعطایى الهى است،^۱ نه از پىِ قیل و قال‏هاى مدرسه‏اى و برداشت‏هاى فردى یا

افزون بر این، مى‏توان وجود صدها روایت نبوى دیگر را حدس زد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در آنها به گونه غیر مستقیم، به تبیین آیات الهى و تفصیل احکام و آموزه‏هاى قرآن پرداخته‏ است؛ زیرا ایشان، رسالت تبیین قرآن را بر دوش داشته و گفتار و رفتار و خلق و خوی او، شرحِ نانوشته قرآن کریم است.^۱

همچنین بسیارى از روایاتِ سبب نزول را که ناظر به عملکرد پیامبر اکرم هستند، مى‏توان به این دسته افزود. روایات بسیارى نیز در جوامع تفسیر روایى، مانند جامع البیان طبرى و البرهان بحرانى نقل شده‌اند که تعداد قابل اعتنایى از آنها غیر از روایاتى است که سیوطى، گِرد آورده است.

بسیارى از روایات تفسیرى پیامبر صلی الله علیه و آله نیز به دست ما نرسیده است، چنان که در حدیثى از امام باقر علیه السلام به این موضوع، اشاره شده است. امام علیه السلام در جواب راوی که مى‏پرسد: «آیا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله قرآن را تفسیر نکرد؟» مى‏فرماید:

۰.بَلىٰ، قَد فَسَّرَهَ لِرَجُلٍ واحِدٍ، وَ فَسَّرَ لِلاُمّةِ شأنَ ذٰلِکَ الرَّجُلِ وَ هُوَ عَلىُّ بنُ أبى طالِبٍ علیه السلام.^۲

۰.چرا. آن را براى یک مرد، تفسیر کرد و منزلتِ آن مرد را - که على بن ابى طالب علیه السلام است -، براى امّت، تبیین نمود [تا براى اخذ تفسیر، به او رجوع کنند].

۰.سَمِعتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقولُ: «ما نَزَلَت عَلىٰ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آیَةٌ مِنَ القُرآنِ إلّا أَقرَأَنیها وَ أَملاها عَلَیَّ وَ كَتَبتُها بِخَطّی وَ عَلَّمَنی تَأوِیلَها وَ تَفسِیرَها وَ ناسِخَها وَ مَنسوخَها وَ مُحكَمَها وَ مُتَشابِهَها، وَ دَعَا اللَّهَ عز و جل لی أَن یُعَلِّمَنی فَهمَها وَ حِفظَها فَما نَسِیتُ آیَةً مِن كِتابِ اللَّهِ وَ لا عِلماً أَملاهُ عَلَیَّ فَكَتَبتُهُ وَ مَا تَرَکَ شَیئاً عَلَّمَهُ اللَّهُ عز و جل مِن حَلالٍ وَ لا حَرامٍ وَ لا أَمرٍ وَ لا نَهی وَ ما كانَ أَو یَكونُ مِن طاعَةٍ أَو مَعصِیَةٍ إلَّا عَلَّمَنیهِ وَ حَفِظتُهُ وَ لَم أَنسَ مِنهُ حَرفاً و اَحِداً ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلىٰ صَدرِی وَ دَعَا اللَّهَ عز و جل أَن یَملأَ قَلبی عِلماً وَ فَهماً وَ حِكمَةً وَ نُوراً، لَم أَنسَ مِن ذٰلِکَ شَیئاً وَ لَم‏ یَفُتنی شَیءٌ لَم أَكتُبه».^۳