بسنده کرد؛ بلکه باید مفاهیم اصلى آیه را نیز در روایات پى گرفت و همه سخنان پیشوایان را در باره آنها گرد هم آورد. حدّ این جست و جو، مأیوس شدن از یافتن حدیث جدید است. شیوه پیشنهادی، بر این اصل استوار است که همه گفتار و رفتار اهل بیت علیهم السلام بازتابی از مفاهیم قرآنىِ جای گرفته در روح و جان آنان است.

گام نهم: حلّ اختلاف روایات تفسیری

پس از گردآوری روایات تفسیری، گاهی اختلاف‌ها و تعارض‏هایی میان آنها به چشم می‏خورند. این مسئله بویژه در روایات ناظر به قرآن، موجب سر در گمی و مانع فهم ما از آیه می‏شود و تدوین نتایج و حاصل پژوهش را با مشکل جدّی رو به رو می‏کند. حلّ بسیاری از این اختلاف‏ها، با وام گرفتن قواعد تعادل و ترجیح از دانش اصول فقه و به کار بستن درست آنها میسّر است. بخشی نیز از طریق شناخت آسیب‏های سندی و متنیِ روایات تفسیری، قابل حل است.

نمونه مهمّی از اختلاف‌های موجود در روایات ناظر به قرآن، اختلافِ برخاسته از خلط روایات تأویلی و تطبیقی با غیر آنهاست؛ روایاتی که در مقام استفاده از آیه و ناظر به مرتبه پس از نزول آن هستند. نمونه دیگر، تعارض در روایات اسباب نزول است؛ روایاتی که ناظر به مرتبه پیش از نزول یا ‏زمان نزول آیه‌اند. بخشی از این تعارض‏ها را در این جا بررسی می‏کنیم.^۱ هر یک از عنوان‏هایی که در پی می‏آید، به شیوه پیشنهادی برای حلّ اختلاف، اشاره دارد.^۲

۱. پیشامدهای پیاپی

برخی از روایات، پیشامدی را سبب نزول آیه‏ای می‏شمرند. در همان حال، روایتی دیگر، واقعه‏ای متفاوت را سبب نزول همان آیه می‏خواند. برای نمونه،

اساسى آیه، فقط الفاظِ به کار رفته در آن نیست؛ زیرا هیچ یک از مشتقّات «سحر» در آیه‏هاى سوره فلق به کار نرفته؛ امّا مفهوم ( اَلنَّفّٰاثٰاتِ فِي الْعُقَدِ)^۱ نزد ائمّه علیهم السلام بازتاب داشته و آنان از این مفهوم، با الفاظ مربوط به «سحر» یاد کرده‏اند.

روایات مربوط به سِحر، از جهت دیگر نیز لازم است دیده شوند تا دیدگاه ائمّه علیهم السلام در باره یکى از سبب‌های نزولِ گفته شده براى آیه دانسته شود؛ زیرا بیشتر مفسّران اهل سنّت، نزول آیه را براى رفع سِحر یهود از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مى‏دانند، که مورد مخالفت ائمّه علیهم السلام و به تبع آنان، مفسّران شیعه قرار گرفته است.

شایان توجّه این‌که: برخى از مفسّران پیشین نیز در برخى موارد، به این روش نزدیک شده‏اند. از این رو، ما مى‏توانیم شیوه خود را شیوه‏اى آزموده شده بدانیم. در سوره فلق، حویزى، روایات «حسد» را در تفسیر نور الثقلین آورده است که هر چند روایات تفسیرى نیستند و بیشتر به نکوهش حسد می‌پردازند، امّا خطر حسد و وجه لزوم استعاذه از آن را روشن مى‏کنند.^۲

کار علّامه مجلسى در بحار الأنوار را نیز مى‏توان مصداق ابتداییِ این شیوه دانست. او آیات مربوط به هر موضوع را در آغاز باب مى‏آورد و سپس روایات مربوط به آن موضوع را در همان باب جاى مى‏دهد. مجلسی از این ره‌گذر، یک «تفسیر موضوعى - روایى» به دست مى‏دهد که اگر آن را از بحار الأنوار جدا کنیم، خود، یک تفسیر روایى به شمار می‏آید.

گفتنی است که علّامه مجلسى رایانه و معجم‏هاى امروزى را در دسترس نداشته و تنها با اتّکا به حافظه قوی، تسلّط شگفت‏انگیزش بر احادیث، و نیز یاری برخی همکاران ‏توانسته آیات و روایات مرتبط را گرد آورد و آنها را در کنار هم جاى دهد.

خلاصه این‏که: شیوه رایج جست و جوی روایات تفسیرى، کامل نیست و براى رسیدن به تفسیر رواییِ جامع، نمی‏توان به روایاتِ گرد آمده پیرامون یک آیه