به انجام رسانده است، آن گاه ما یک متن نوشتاریِ مرتّب شده، منسجم و مدوّن در اختیار داریم که مانند هر کتاب دیگری، میان اجزای آن، وحدت موضوع و هدف وجود دارد؛ نکته‏ای که زیربنای تشکیل سیاق و بهره‏گیری از آن است.

البتّه به این استدلال، دو اشکال شده است: یکی تردید در مبنا، یعنی توقیفی بودن تدوین آیات که در جای خود بررسی شده است^۱ و دیگری آن‏که بر فرض پذیرش این نکته که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خود به تدوین امروزین قرآن راه‏نمایی نموده است، باید بتوانیم ثابت کنیم که معیار یا شرط لازم در دسته‏بندی و چینش آیات، ارتباط معنایی و پیوستگیِ مفهومی آنها بوده است.

به گمان ما، پیوستگیِ مفهومی، در بخش بزرگی از آیات قرآن، روشن و قابل اثبات است. ارتباط معنایی و وحدت سیاق در بسیاری از سوره‏های کوچک و دسته‏های متعدّدی از آیات همنشین، قابل درک و فهم است. افزون بر این، چه دلیل دیگری برای چینش و تدوین پیامبر صلی الله علیه و آله می‏توان سراغ گرفت؟ بویژه آن که فرض کنیم ایشان آیاتی را که با هم نازل شده‏اند، از یکدیگر جدا کرده و در جاهای پراکنده، گنجانده باشد؟ آیا دلیلی جز هم‌معنایی و هدف یکسان آیات می‏توان ارائه کرد؟ خاطرنشان می‏کنیم که در این میان، نباید به چند استثنای بسیار اندک اندیشید و قاعده اوّلیه در تدوین یک کتاب را نادیده گرفت؛^۲ استثناهایی مانند آیه تطهیر که به دلیل تفاوت آشکار ضمیرهای مؤنّث و مذکّر، به آسانی تشخیص داده می‏شوند، یا دست ‌کم، در اصلِ جابه‏جایی آنها و استثنا بودنشان تردید شده است.^۳

به هنگام نگارش و تدوین، به سوره و جای مناسب دیگری برده شده‌اند.^۱ این مسئله، زمینه پیدایش احتمالیِ دو گونه «سیاق نزولی یا گفتاری» و «سیاق تدوین یا متنی» را فراهم می‏آورد. تفاوت اجمالی و احتمالیِ این دو سیاق، ما را با این پرسش رو به رو می‏کند که: کدام یک از این دو را باید معتبر و قرینه تفسیر دانست؟

پاسخ، آن است که هر گاه بتوان به وسیله روایاتِ سبب و شأن نزول و یا دلیل‏های دیگر، به نزول هم‏زمان چند آیه اطمینان یافت و احتمال معترضه بودنِ آیه یا آیات میانی را نیز منتفی دانست، می‏توان سیاق نزول را ثابت دانست و آن را به عنوان قرینه مهمّ تفسیر به خدمت گرفت. دلیل این امر، همسانی نظام گفت و گوی خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله با گفت و گوهای بشری است. ما انسان‏ها به گاه گفت و گوی رو در رو و نیز هنگام شنیدن گفت و گوی دیگران با یکدیگر، به سیاق گفتاری، اعتبار می‏دهیم و از آن به عنوان یک قرینه مهم و مؤثّر استفاده می‏کنیم. خداوند متعال نیز در قرآن کریم، همین زبان گفتاری را برای رساندن پیام خویش به انسان‏ها به کار گرفته و طریقه دیگری را معرّفی نکرده است.

بر این پایه، در جایی که احراز پیوستگی و هم‌زمانی در نزول ممکن نباشد، به سیاق تدوین روی می‏آوریم که دلیل اعتبار آن، توقیفی بودنِ چینش آیات است؛^۲ یعنی اگر بپذیریم که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نگارش و تدوین آیات را به راه‏نمایی خداوند،