سخن، یا به بیان دیگر، قرینه‏هایی درون‌متنی و پیوسته به عبارت مورد تبیین است که در پیش و پس آن ذکر شده‏اند.

سیاق متنی در هر کلامی، متناسب با عبارت مورد تبیین، مشخّص و محدود می‌شود. یک مرز رایج برای تعیین سیاق، وحدت موضوع و هدف در کلمات و جملات همنشین است. وحدت هدف و مقصود، موجب می‏شود که پدید آورنده متن، کلمات و جملات همسو و همخوان را بر گزیند و آنها را به گونه‏ای کنار هم بنشاند که اجزای سخن، در کل، یک هویّت واحد داشته باشند. این همخوانی و هماهنگی، زمینه انسجام درونیِ هر متن گفتاری و نوشتاری را فراهم می‏آورد و مخاطب را بدین سو هدایت می‏کند که فهم خود را از کلمه‌ها و عبارت‏های پیشین، برای درک اجزای بعدی به کمک فرا بخواند تا در بند نافهمی یا کژفهمی گرفتار نیاید.

وحدت موضوع و هدف، همچنین مخاطب را در تعیین حد و مرز نهاییِ کلمات و جملاتی که در فهم او اثرگذارند، یاری می‏دهد و به او می‏فهماند که تا کدامین عبارت عقب بنشیند و تا کدامین جمله و کلمه پیش برود تا همه اجزا و قرینه‏های لازم را گرد آورد. پدید آورنده متن، با توجّه به حضور مطالب پیشین در ذهن مخاطب و با آگاهی از قرینه‏هایی که به تدریج در کلام خود می‏آورد، مخاطب را در یک مسیر، به سوی مقصود اصلی خویش سوق می‏دهد. این، وظیفه مخاطب است که ابتدا و انتهای این مسیر را بیابد و محدوده سیاق را معیّن کند.

سیاق نزول یا تدوین

می‏دانیم که «نزول آیات» و «تدوین و جای‌گذاری آنها» در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، دو کار جدا از هم امّا در کنار هم بوده است. بر این پایه، می‏توان تصوّر نمود که شماری از آیات با هم نازل شده‏ باشند؛ امّا برخی از آنها هرچند به صورت نادر و استثنایی،^۱

گستردگیِ مفهوم سیاق نزد معنا‏شناسان، از برشمردن گونه‏های متنوّع و متعدّد سیاق، آشکار می‏شود. آنان گونه‏هایی متفاوت برای سیاق بر شمرده‏اند، مانند: سیاق کاربردی، سیاق متنی، سیاق مقامی و سیاق روانی.^۱ آنچه در این میان، بیشتر به کار تفسیر قرآن می‏آید، دو سیاق متنی و مقامی است که ما آنها را در دو بخش جداگانه توضیح می‏دهیم.

گفتنی است که سیاق کاربردی نیز گاه مؤثّر است. سیاق کاربردیِ یک عبارت، مجموعه شرایطی است که انجام دادن کار مقصود از عبارت را ممکن می‏کند. کمک خواستن، پرسیدن و تهدید کردن، هر یک شرایط ویژه‏ای برای تحقّق خود دارند. این شرایط می‏توانند ظهور و معنایی متناسب با خود، به کلام بدهند. دو آیه ذیل، نمونه‏هایی نیکو برای بررسی این گونه سیاق هستند:

۰.( اِعْمَلُوا مٰا شِئْتُمْ إِنَّهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ.^۲

۰.هر چه مى‏خواهید، بکنید. او به آنچه انجام مى‏دهید، بیناست!‏).

۰.( ذُقْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْكَرِيمُ.^۳

۰.بچش، که تو ارجمند بزرگوارى!).

سیاق روانی نیز به معنای حالت‏های روانیِ گوینده مانند خشم و شادی است که در پدید آوردن متن و فهم معنای آن دخالت دارد.^۴ ما می‏توانیم این سیاق را در باره قرآن، به معنای ایجاد حالتی در سخن بدانیم که از لحن آن، به رخدادهای جانبی و فضای نزول آیه پی می‌بریم.

سیاق متنی

سیاق متنی، عبارت است از: نشانه‏های زبانیِ به کار رفته در کنار هم و در یک